Al ruim twee jaar is wereldwijd heel het sociaal-maatschappelijke en economische leven in de greep van Corona. Het zijn nu vooral het chagrijn en de korte lontjes die overheersen. Het eind van corona is nog lang niet in zicht. Inmiddels worden we met de zoveelste coronamutant geconfronteerd waarbij duidelijk is dat het nog enige tijd zal duren voordat we dit virus onder controle hebben. Al met al twee jaren om niet al te optimistisch over te zijn. Valt er aan het eind van 2021 nog iets positief te melden en zijn er toch ook geen hoopvolle momenten geweest? Het antwoord op deze vraag zal voor eenieder verschillend zijn.
Eén hoopvol moment in 2021 wil ik niet ongenoemd laten en dat is het gedicht van de 23-jarige Amerikaanse spoken word schrijver/dichteres Amanda Gorman. Zij is een zwarte vrouw die tijdens de inauguratie van de Amerikaanse president Joe Biden op 20 januari 2021 op de heuvel van het Capitool een indrukwekkend gedicht voordroeg met als titel The Hill We Climb (zie aan het eind van deze tekst de Engelstalige voordracht en de Nederlandse vertaling).
Het is sinds de inauguratie van president John F.Kennedy in 1960 een traditie dat de officiële eedaflegging van een Amerikaanse president poëtisch wordt afgesloten met een gedicht dat aansluit bij de gedachten en beloften van de president. Jill Biden, de echtgenote van Joe Biden, had een lezing van Gorman bijgewoond en was erg onder de indruk van deze jonge vrouw. Ze vroeg haar om tijdens de inauguratie een door haarzelf geschreven gedicht voor te dragen. En zo kwam Gorman op het podium bij de ceremonie terecht. Gorman schreef The Hill We Climb gedeeltelijk toen ze op televisie enkele weken daarvoor de bestorming van het Capitool door aanhangers van oud-president Donald Trump zag.
Spoken word is een performancekunst waarbij de spreker/dichter op ritme en cadans (zoals bij rap en hiphop) een poëtische tekst zonder muzikale ondersteuning voordraagt waarbij de beleving van het verhaal zo sterk mogelijk wordt overgebracht door de emotie van de luisteraar te triggeren.
Met haar gedicht maakte Gorman niet alleen diepe indruk, ze pakte iedereen in met haar krachtige stem, charismatische verschijning, uiterlijk en kippenvelfrases zoals: ‘There’s always light. If only we are brave enough to see it. If only we are brave enough to be it’ [Het licht blijft altijd schijnen / Als je maar de moed hebt het te zien / Als je maar de moed hebt het te zijn]. Ze vulde de toespraak van Biden aan met de woorden ‘democratie kan tijdelijk worden verdrongen, maar nooit blijvend verslagen worden’. Haar optreden werd massaal gedeeld. Vergelijkingen met begaafde sprekers als John F. Kennedy, Martin Luther King en Barack Obama werden gemaakt.
Het gedicht van Amanda Gorman maakte wereldwijd meteen indruk en was gelijk bij het uitspreken al een klassieker. Uitgevers over de hele wereld vroegen om vertaalrechten van het werk van Gorman. In Nederland kreeg uitgeverij Meulenhoff de vertaalrechten voor The Hill we climb en andere gedichten van Gorman. Voor de vertaling liet Meulenhoff de keuze vallen op de schrijver en dichter Marieke Rijneveld (30 jaar) die als eerste Nederlandse schrijver met haar in het Engels vertaalde boek De avond is ongemak in 2020 de prestigieuze Engelse Booker International Prize won. Volgens de uitgever was Rijneveld, hoewel geen spoken word-dichter, dé aangewezen persoon om het gedicht van Gorman te vertalen, omdat ze jong is met een geheel eigen stijl en toon.
Er kwam felle kritiek vanuit de zwarte gemeenschap in Nederland. Deze critici vroegen zich af waarom er geen goede tweetalige zwarte spoken word-dichter was gevonden om het werk van Gorman te vertalen. Gormans gedicht ging namelijk over diepgeworteld racisme in de Verenigde Staten en als witte schrijfster zou Rijneveld niet in staat zijn om haar ervaringen en de oraliteit van het gedicht volledig te begrijpen. Daarnaast heeft spoken word veel lagen waarbij naast kennis van cadans, stijlfiguren en rijmschema’s, de vertaler ook nog eens voeling moet hebben met de uitvoerbaarheid ervan. Zonder die ervaring is vertaling van spoken words dan ook niet goed mogelijk, aldus de critici.
Een ingezonden stuk van de Surinaamse activiste en modejournalist Janice Deul in de Volkskrant (25 februari 2021, ‘Opinie: Een witte vertaler voor poëzie van Amanda Gorman: onbegrijpelijk’) was het begin van een verhit debat over deze kwestie. Deul sprak over een ‘gemiste kans’ omdat er niet was gekozen voor ‘een literator die – net als Gorman – spoken word-artiest is, jong en vrouw. Haar kritiek ging dus niet over de vraag of Rijneveld het gedicht van Gorman wel of niet mocht vertalen of dat alleen Zwarte vertalers literatuur van Zwarte auteurs zouden kunnen vertalen, maar vooral een kritiek op de navelstaarderij van de witte Nederlandse uitgeverswereld. Hierover schrijft zij: ‘We lopen weg met Amanda Gorman – en terecht – maar zijn blind voor het spoken word talent in eigen land. Agenten, uitgevers, redacteuren, vertalers, recensenten van Nederland, verruim uw blik en treed toe tot de 2020’s. Be the light, not the hill. Omarm de mensen die maar mondjesmaat deel uitmaken van het literaire systeem, heb oog voor de genres die van oudsher niet tot de canon worden gerekend en laat uw ego niet prevaleren boven de kunst. Ook talent van kleur dient gezien, gehoord en gekoesterd te worden. Breng ook hun werk uit, huur ook hen in en stel daar een passende vergoeding tegenover. Black spoken word artists matter. Ook als ze van eigen bodem zijn’. In haar ingezonden stuk noemde Deul tien spoken word talenten die zij geschikt achtte The Hill we climb te vertalen.
Het verhitte debat dat naar aanleiding van Deuls ingezonden stuk volgde spitste zich vooral toe op huidskleur. Als reactie op de ontstane commotie trok Marieke Rijneveld zich terug en zei begrip te hebben voor de mensen die zich gekwetst voelen. Vier maanden later kondigde Meulenhoff aan dat de Nederlands-Surinaamse spoken word-artiest Zaïre Krieger (25 jaar) de opvolgster werd van Marieke Rijneveld. Krieger, een van de organisatoren van de Black Lives Matter-demonstratie in Rotterdam in zomer van 2020, was trouwens een van de tien door Deul genoemde spoken word talenten die zij geschikt achtte voor de vertaling. Tegenstanders van de ommezwaai bij Meulenhoff spraken van woke-terreur en identiteitspolitiek waarbij mensen niet op hun kwaliteiten maar op persoonskenmerken (kleur) worden afgerekend.
Dat de discussie naar aanleiding van het ingezonden stuk in de Volkskrant zich toespitste op huidskleur lag niet zozeer aan Deul als wel aan een redactionele ingreep van deze krant.
Als titel voor haar ingezonden stuk had Deul gekozen voor Be the light, not the Hill, waarbij zij met name de witte navelstaarderij binnen witte uitgeverijen aan de kaak wilde stellen, terwijl de Volkskrant achteraf als kop bij haar ingezonden stuk plaatste: ‘Een witte vertaler voor poëzie van Amanda Gorman: onbegrijpelijk’. Als gevolg van deze redactionele ingreep door de Volkskrant kreeg de discussie naar aanleiding van het ingezonden stuk van Deul een andere wending (interview Deul, Argos tv – Medialogica, 19 december 2021 .
Naar aanleiding van alle commotie rond de vertaling erkende uitgeverij Meulenhoff later in een tv-uitzending (Argos tv – Medialogica, 19 december 2021) ruiterlijk het automatisme van haar witte reflex waarbij slechts wordt gekeken naar mensen die deel uitmaken van het witte literaire systeem. Hopelijk dat deze kritische zelfreflectie bij Meulenhoff navolging vindt bij andere uitgeverijen.
Een positief gevolg van de commotie rond de vertaling in Nederland was dat de discussie internationale aandacht kreeg. In landen als Spanje, Frankrijk, Engeland, België en Duitsland leidde dat bij uitgeverijen die de vertaalrechten kregen van The Hill we climb tot het besluit vertalers in te schakelen met een spoken word achtergrond en met kennis van de cultuur van Afro-Amerika.
Amanda Gormans The Hill We Climb symboliseert de waarde en inherente kracht van woorden. Dit gedicht is een boodschap van hoop en staat symbool voor de kracht van een natie om haar eigen verdeeldheid te overwinnen in een tijd waarin democratie niet meer als vanzelfsprekend wordt beschouwd. Met deze boodschap overstijgt dit gedicht zijn gewicht in veelvoud.
‘Het licht blijft altijd schijnen / Als je maar de moed hebt het te zien / Als je maar de moed hebt het te zijn’, hoopvolle woorden van Gorman in een jaar waarin Corona ons leven beheerste. Lezers wens ik veel licht toe in 2022.
Engels https://youtu.be/Wz4YuEvJ3y4
Nederlands https://youtu.be/EvWpxn9H6ew
Foto’s: Wikipedia.org en Youtube.com