Vrijheid is een begrip met veel dimensies waar veel interpretaties aan kunnen worden gegeven. Het kan zelfs zo zijn dat degenen die het meest van vrijheid willen genieten of denken te genieten het minst beseffen wat vrijheid eigenlijk is.
Op 5 mei wordt in Nederland de vrijheid gevierd. Op die dag in 1945 werd Nederland bevrijd van het juk van de bezetter tijdens de Tweede Wereldoorlog. Een periode waarin burgers vele rechten en vrijheden moesten ontberen en waren overgeleverd aan de willekeur en wreedheden van de bezetter. De Tweede Wereldoorlog heeft gruwelijkheden laten zien waartoe mensen in staat zijn. De diverse mensenrechtenverdragen die daarna tot stand zijn gekomen zijn gebaseerd op de erkenning dat respect voor de inherente waardigheid van mensen en van hun onvervreemdbare rechten en vrijheden de grondslag vormt voor vrijheid, gerechtigheid en vrede. In de Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens van 1948 wordt als hoogste ideaal van iedere mens gezien “de komst van een wereld, waarin mensen vrijheid van meningsuiting en geloof zullen genieten, en vrij zullen zijn van vrees en gebrek.”
Terecht dat er jaarlijks een moment is waarbij wordt stilgestaan bij de waarde van vrijheid. Niet alleen omdat dit hoogste ideaal voor velen in deze wereld nog een illusie is, maar ook om een bewuste beleving van vrijheid te bevorderen, vrijheid te koesteren, erover na te denken, respect te hebben voor de vrijheid van anderen. In een geordende samenleving is vrijheid immers niet ongebreideld. Er zijn altijd mensen die hun vrijheid belangrijker vinden dan die van een ander en die anderen daarin meekrijgen. Anderen die zich laten meeslepen door mooie woorden, maar daar lang niet altijd zelf goed over hebben nagedacht.
Ik moet bekennen dat ik mij best kan ergeren aan zulke meelopers, maar dat is niets vergeleken bij het snoeiharde oordeel van de Indiase dichter, schrijver, componist, schilder, filosoof, mysticus, sociaal hervormer Rabindranath Tagore (1861-1941) van wie op 7 mei de geboortedag wordt herdacht.
Tagore’s oeuvre is enorm, en omvat meer dan 2000 liederen, meer dan 3000 gedichten, meer dan 2000 schilderijen en tekeningen, 90 korte verhalen, tientallen romans en toneelstukken en dans-drama’s, ontelbare essays, educatieve experimenten, bijdragen aan debatten over nationale en internationale vraagstukken, enzovoort. In 1913 ontving hij als eerste niet-westerling de Nobelprijs voor literatuur. Een thema dat veelvuldig terugkeert in zijn werken is zijn liefde voor vrijheid. Hij leefde gedurende de Britse overheersing van India en was een van de grootste vrijheidsstrijders. Zijn werken getuigen ook van zijn diep geloof in, bijvoorbeeld godsdienstvrijheid en vrijheid van onderwijs. Hij liet zich niet beknotten door irrationele ideeën. Hij stichtte in 1901 zijn eigen school Shantiniketan waar hij zijn opvoedingsidealen in de praktijk bracht, waaronder onderwijs in de moedertaal wat ten tijde van de Britse bezetting van India revolutionair was.
In 1901 schreef hij ook het gedicht Freedom (Vrijheid) dat op de site van Hindorama staat ter gelegenheid van zijn geboortedag. Hierin presenteert hij een droom voor zijn moederland, een droom die in feite voor elk land of gemeenschap kan gelden: vrijheid van angst; afwerpen van het juk van het verleden met een blik naar de toekomst; niet blijven steken, maar openstaan voor verandering; en bovenal vrijheid van de geest met gebruikmaking van het vermogen zelf te denken. Dit laatste vertolkt hij eloquent, desalniettemin zeer hard, als volgt:
“Vrijheid van de belediging te leven in een marionettenwereld,
waar bewegingen worden gestart door hersenloze draden,
herhaald door hersenloze gewoonten,
waar figuren geduldig en gehoorzaam wachten
op de meester van de show,
om aangezet te worden tot een imitatie van het leven.”
Tagore’s visie op vrijheid en zijn afwijzing van klakkeloze navolging of het blijven steken in irrationele gewoonten zijn ook op meesterlijke wijze verwoord in het volgende gedicht uit de gedichtenbundel Gitanjali (1909), Wijzangen, in de Nederlandse vertaling van de schrijver Frederik van Eeden (1860-1932):
Waar de geest zonder vrees is en het hoofd
wordt hoog gedragen,
Waar de kennis vrij is,
Waar de wereld niet in stukjes gebroken wordt
door kleine huiselijke wanden,
Waar de woorden opwellen uit diepten van
waarheid,
Waar rusteloos streven de armen uitstrekt naar
de volmaaktheid,
Waar de klare stroom der Rede nog niet verzand is
in de dorre woestijn der gewoonte,
Waar de geest door U wordt aangevoerd
in aldoor verruimende gedachte en daad,
In dien hemel van vrijheid, o mijn Vader, doe
Gij mijn volk ontwaken!