Het Nederlandse slavernijverleden als een kwal op het strand. Deel I

Dr. Hans Ramsoedh

Dr. Hans Ramsoedh
(historicus en publicist)

De Nederlandse histori­cus Ernst Kossmann vergeleek eens de dis­cussie over de Neder­landse identiteit met een grote kwal op het strand: het is te ingewikkeld, te veelzijdig, te veranderlijk. Ga er mee om als een grote kwal op het strand. Deze metafoor van de grote kwal op het strand geldt sinds een decennium in zekere zin ook voor het Nederlandse slavernijverleden. Lange tijd werd er in Nederland het liefst met een grote boog eromheen gelopen.

Met de mondiale aandacht voor de Black Lives Matter-beweging (BLM) in de Verenigde Staten kwam ook de Nederlandse rol bij de slavenhandel en slavernij hoog op de maatschappelijke en politieke agenda te staan. De media (TV en kranten) hebben inmiddels volop aandacht voor dit onderwerp. Daar waar tot voor kort Nederlandse musea nog altijd vooral de glorieuze kant van het Nederlandse verleden tonen is ook bij deze instituten – waar zoals de Nederlandse historicus Thomas von der Dunk eens zei dat nationale heiligdommen onbevlekt worden herinnerd – sprake van een omslag. In het Rijksmuseum in Amsterdam is sinds mei j.l. een tentoonstelling te zien over slavernij in de vorm van persoonlijke en waargebeurde verhalen. Voor zwarte activisten zijn slavenhandel en slavernij en de gevolgen daarvan voor de nazaten van totslaafgemaakten onderdeel geworden van hun identiteitspolitiek. Met dit laatste wordt bedoeld dat vanuit een bepaalde sociale of etnische identiteit en een gevoel van onrecht politiek of actie wordt gevoerd voor een specifieke sociale groep. Een belangrijk kenmerk van identiteitspolitiek is framing, dat wil zeggen benadrukking van aspecten om een bepaalde opvatting daarover te propageren.

In de brede aandacht die er nu is voor het Nederlandse slavernijverleden gaat het bij activisten vooral om de volgende aspecten:

  1. In het Nederlandse onderwijs is er weinig aandacht voor het Nederlandse slavernijverleden;
  2. De Nederlandse regering moet aan de nazaten van de totslaafgemaakten excuses aanbieden voor haar rol in de slavenhandel en de slavernij;
  3. Nazaten van totslaafgemaakten hebben recht op compensatie of herstelbetaling voor het leed hun voorouders aangedaan;
  4. Nazaten van totslaafgemaakten hebben te maken met racisme, discriminatie en maatschappelijke achterstand die te relateren zijn aan het slavernijverleden.

Deze bijdrage bestaat uit twee delen. In dit eerste deel ga ik nader in op bovenvermelde vier punten. Deze bespreking wordt voorafgegaan door een beknopte bespreking van het Nederlands slavernijverleden als achtergrondinfo. In het tweede deel bespreek ik de recente adviezen (1 juli 2021) in het rapport van het Adviescollege Dialooggroep Slavernijverleden dat door de regering op 1 juli 2020 is geïnstalleerd om te rapporteren over het Nederlandse slavernijverleden.

Nationaal monument slavernijverleden, Oosterpark, Amsterdam

Nederlands slavernijverleden
In Nederland werd slavernij geassocieerd met de Verenigde Staten en niet met de Nederlandse koloniën. In het collectieve Nederlandse bewustzijn is een belangrijke plaats ingeruimd voor de Gouden Eeuw in de 17e eeuw, een periode die staat voor een bloeiperiode op het terrein van handel, wetenschap en schilderkunst. Deze bloeiperiode wordt niet geassocieerd met  slavenhandel en slavernij. Dat glorieuze Nederlandse verleden verleidde oud-premier Jan Peter Balkenende om in 2006 te spreken van de VOC-mentaliteit als reactie op de Tweede Kamer over de economische opleving: ‘Laten we optimistisch zijn! Laten we zeggen: Nederland kan het weer! Die VOC-mentaliteit, over grenzen heen kijken, dynamiek! Toch? De VOC (Verenigde Oost-Indische Compagnie) stond voor de premier gelijk aan handelsgeest, daadkracht en durf. Het kwam hem echter op veel hoon te staan aangezien de keerzijde van VOC gewelddadige handelswijze, rooftochten, slavernij en onderdrukkende kolonisatie was.

Gevangen genomen totslaafgemaakten

Nederland was een belangrijke speler in de slavenhandel. Het Nederlandse aandeel in de trans-Atlantische slavenhandel tussen 1600 en 1814 (toen een Nederlands verbod op slavenhandel werd ingesteld) was niet onbelangrijk. Van de twaalf tot zestien miljoen tot slaafgemaakte Afrikanen bedroeg het Nederlandse aandeel circa vijf procent (500.000 – 600.000). Van dit aantal werden door de Nederlandse West-Indische Compagnie (WIC) circa 300.000 naar Suriname vervoerd. Van belang is hierbij op te merken dat de (Nederlandse) slavenhandel zich niet beperkte tot Afrikanen. Ook in Azië vormde slavenhandel een belangrijk bestanddeel van de activiteiten van de VOC. Nederland schafte in 1863 de slavernij af met daarbij nog de verplichting voor de ex-totslaafgemaakten om nog tien jaar verplicht arbeid te verrichten op de plantages. De periode van tien jaar verplichte arbeid heet de periode van het Staatstoezicht (1863-1873).

Vrijverklaring totslaafgemaakten in 1863

Conservatieve Nederlandse historici verdedigen het standpunt dat de invloed van de Nederlandse slavenhandel voor de Nederlandse economie marginaal was. Recent onderzoek toont echter aan dat die invloed allerminst marginaal was. De op trans-Atlantische slavernij gebaseerde activiteiten rond 1770 vormden maar liefst vijf procent van het bruto binnenlands product (bbp is de totale toegevoegde waarde van alle in een land geproduceerde finale goederen en diensten) van de Nederlandse Republiek. Voor Nederlands welvarendste en machtigste provincie, de provincie Holland, bedroeg dit percentage zelfs tien. Met andere woorden, het belang van de slavenhandel voor de Nederlandse economie moeten we niet wegcijferen, maar ook niet overwaarderen. Slavenhandel vormde niet de grondslag van de Gouden Eeuw, zij was wel de keerzijde.

Onderwijs en het Nederlandse slavernijverleden 
Tot eind jaren tachtig van de 20e eeuw waren in de Nederlandse geschiedenisboekjes slavenhandel en slavernij onderbelichte thema’s. Het is dan ook niet verwonderlijk dat een groot deel van de bevolking geen weet heeft van het Nederlandse slavernijverleden.

Een belangrijke impuls voor de discussie over het Nederlandse slavernijverleden kwam door VN Wereld Anti Racisme Conferentie in Durban Zuid Afrika in 2001. Op deze conferentie werden de trans-Atlantische slavenhandel, slavernij en het kolonialisme tot misdaden tegen de menselijkheid verklaard. Aan staten werd er echter geen juridische verplichting opgelegd om compensatie te betalen.

In Nederland vroegen zwarte activisten om im­plementatie van de Durban verklaring en niet geheel zonder succes. Nederland financierde de realisatie in 2002 van het Nationaal Monument Slavernijverleden in het Oosterpark in Amsterdam en in 2003 werd het Nationaal Instituut Nederlands Slavernijverleden en Erfenis (NiNsee) opgericht met als doel onderzoek te doen naar en bewustwording van het Nederlands slavernijverleden. Het NiNsee heeft echter nauwelijks deze doelstelling kunnen realiseren vanwege grote bezuinigingen in de culturele sector in 2012 door het kabinet-Balkenende (met gedoogsteun van de PVV). Het betekende onder meer voor NiNsee een stopzetting van een groot deel van Rijkssubsidie.

Standbeeld Kwakoe in Paramaribo

In opdracht van de Nederlandse regering werd voor het geschiedenisonderwijs in 2006 de geschiedeniscanon van Nederland samengesteld. Deze canon moest richting geven aan het geschiedenisonderwijs in het basisonderwijs en de eerste twee klassen van het voortgezet onderwijs. Vijf van de vijftig vensters hadden betrekking op de Nederlandse koloniale geschiedenis waaronder slavenhandel en slavernij. In de herziene geschiedeniscanon in 2020 kreeg ook de Surinaamse activist Anton de Kom een plek. De minister van Onderwijs vond namelijk dat er meer aandacht moest komen voor de ‘schaduwkanten’ van de Nederlandse geschiedenis. De Kom is hiermee de eerste Surinamer die een plek heeft gekregen in de Nederlandse geschiedeniscanon.

Met de totstandkoming van de geschiedeniscanon pasten uitgevers van geschie­denis­methoden op de canon aan. Het betekent dan ook dat slavernij inmiddels een verplicht onderdeel is van het geschiedenisonderwijs in Nederland. Niettemin wordt door activisten tegen beter weten in de aandacht voor slavernij in het Nederlandse onderwijs ‘summier en oppervlakkig’ en ‘een voedingsbodem voor hedendaags racisme’ genoemd, terwijl verschillende survey-onderzoeken het afgelopen decennium het tegendeel uitwijzen. Voorts blijkt uit onderzoek dat in lesmethoden op scholen zelfs twee keer meer ruimte wordt besteed aan kolonialisme en slavernij dan aan de Holocaust. Dat activisten desondanks blijven verkondigen dat er in het geschiedenisonderwijs nog steeds te weinig aandacht is voor slavernij lijkt mij ingegeven door framing.

Excuses voor het Nederlandse slavernijverleden
Al eerder hebben ministers sinds 2002 bij de slavernijherdenking op 1 juli in het Oosterpark namens het Nederlandse kabinet ‘diepe spijt’ uitgesproken over het Nederlandse slavernijverleden, maar tot het maken van excuses kwam het niet. Vanuit activistische kringen klinkt al langer de roep om excuses door de Nederlandse overheid. Als gevolg van de actualiteit van de Black Lives Matter-beweging in 2020 kwamen de excuses voor het Nederlandse slavernijverleden hoog op de maatschappelijke en politieke agenda te staan. Enkele politieke partijen (Groen Links, Christen Unie, D66alsmede de burgmeesters van Amsterdam en Rotterdam) riepen de regering op om namens Nederland excuses te maken voor het slavernijverleden. De gemeentes Amsterdam en Rotterdam kondigden aan excuses aan te bieden vanwege hun rol bij de slavenhandel. D66 en GroenLinks willen ook dat Keti Koti (1 juli) een nationale herdenkingsdag wordt vanaf 2023.

In de Tweede Kamer is er echter geen meerderheid te vinden voor het maken van excuses. Ook het kabinet ziet weinig in Nederlandse excuses. In de optiek van premier Rutte zullen excuses polariserend werken: ‘Als ik het zal doen, voor wie doe ik het dan, aan wie bied ik ze dan aan? En hoe ver moeten we dan teruggaan?’ aldus Rutte in februari 2021.

Afgelopen 1 juli was Amsterdam de eerste stad in Nederland die zijn excuses bood voor de actieve betrokkenheid van het Amsterdamse stadsbestuur bij het commerciële systeem van koloniale slavernij en de wereldwijde handel in totslaafgemaakten. Volgens sommigen een ‘revolutionaire stap’. Burgemeester Femke Halsema sprak daarbij de volgende woorden,: ‘Het is tijd om het grote onrecht van de koloniale slavernij te metselen in de identiteit van onze stad. Met een ruimhartige en onvoorwaardelijke erkenning. Omdat wij een overheid willen zijn van diegenen bij wie het verleden pijn doet en de doorwerking van dat verleden een last is. Een overheid voor alle Amsterdammers’. Halsema’s excuses waren niet namens de inwoners, maar namens de stadsbestuurders omdat hun voorgangers een grote rol hadden gespeeld in de slavernij en in het tegenwerken van de afschaffing ervan.

Bij de verlangde excuses door de Nederlandse regering is het de vraag namens wie nu precies de Nederlandse regering deze moet aanbieden. Een regering spreekt per definitie namens alle Nederlanders. Het betekent dat door namens de Nederlandse bevolking excuses aan te bieden je de hedendaagse bevolking mede­verant­woorde­lijk acht voor deze zwarte bladzijde in de verre Nederlandse geschiedenis. Het gevaar is niet ondenkbeeldig dat evenals bij de Zwarte Piet-discussie Nederland verzeild raakt in een cultuurstrijd of gepolariseerd raakt tussen voor- en tegenstanders van het bieden van excuses voor het slavernijverleden. Onduidelijk is in hoeverre het bij activisten bij excuses door de Nederlandse regering gaat om het belijden van een ‘collectieve Nederlandse schuld’. Het is dan de vraag of dit terecht is aangezien de onderkant van de Nederlandse samenleving tussen de 16e en 19e eeuw niet of nauwelijks profijt had van deze handel . Uit een enquête-onderzoek van het actualiteitenprogramma Een Vandaag op 1 juli 2021 komt naar voren dat zestig procent van de ondervraagden het niet nodig vindt dat de regering excuses aanbiedt voor het Nederlandse slavernijverleden. Belangrijker dan excuses vind ik erkenning van de Nederlandse regering voor haar aandeel in de slavenhandel en de wandaden jegens de totslaafgemaakten.

Recht op compensatie of herstelbetaling 
Een belangrijk aandachtspunt van activisten is compensatie voor de nazaten van totslaafgemaakten. Aan deze kwestie kleven veel praktische problemen: tot hoeveel generaties terug mag aanspraak worden gemaakt op compensatie voor misdrijven in het verleden, wie komen er voor in aanmerking en wie niet, hoe hoog moet de compensatie zijn, wie bepaalt de hoogte van de compensatie et cetera? Dit zijn lastige vragen waarop geen eenvoudige antwoorden mogelijk zijn. Voorkomen dient te worden dat naar aanleiding van de discussie rond de herstelbetaling individuen ten onrechte de hoop krijgen dat zij van de Nederlandse staat financiële compensatie zullen krijgen voor het leed dat hun voorouders is aangedaan. Op dit aspect kom ik in het tweede deel terug.

Relatie slavernijverleden en racisme, discriminatie en maatschappelijke achterstand 
In de huidige discussie over racisme, discriminatie en maatschappelijke achterstand wordt door activisten een directe link gelegd met het slavernijverleden. Er ontbreekt ieder wetenschappelijke bewijsvoering voor dit verband. Zijn het niet vooral personen met een mediterrane achtergrond (Turken, Marokannen) in Nederland die het meest met racisme en discriminatie (op de arbeidsmarkt en bij het vinden van stageplekken) te maken hebben? Veel eigentijdse problemen van nazaten van totslaafgemaakten willen toeschrijven aan het slavernijverleden is een uiting van mental slavery. Intergenerationele overdracht van trauma’s is een controversieel onderwerp in de psychologische wetenschap. Uit recent onderzoek komt wel naar voren dat hevige trauma’s kunnen worden doorgegeven aan (klein-)kinderen maar er is echter nog te weinig wetenschappelijke onderbouwing voor intergene­ratio­nele overdracht van trauma’s als oorzaak voor maatschappelijke achterstand en achterstelling na honderdvijftig jaar. Doordat sommige activisten dit verband wel leggen worden mensen bewust of onbewust geduwd in een slachtofferrol en weer anderen in een daderrol.

Foto’s: auteur (2 en 5)

Voor verder lezen zie Deel II >>

TOP