Suriname en Nederland zijn reeds eeuwen aan elkaar verbonden, met een gezamenlijke geschiedenis die maar weinig mensen in Nederland kennen. Dit, vooral ook omdat hier weinig aandacht aan wordt besteed in het onderwijs. Ook in het publieke debat over de relatie tussen Suriname en Nederland komt deze geschiedenis maar weinig tot uiting. En als dit het geval is, wordt het debat vooral gedomineerd door de discussies rondom de slavernij en zwarte piet. Dit jaar viert Suriname 45 jaar onafhankelijkheid. Naar aanleiding hiervan heeft De Nieuwe Kerk in Amsterdam gemeend een tentoonstelling te organiseren over het land en zijn bewoners: De Grote Suriname Tentoonstelling, die op 5 oktober 2019 werd geopend. De tentoonstelling vertelt het verhaal van Suriname en zijn bewoners met hun culturele eigenheden.

Een reis door Suriname

In de fraai ingerichte ruimte van De Nieuwe Kerk, waar in 2002 koning Willem-Alexander en koningin Maxima trouwden, maak je in De Grote Suriname Tentoonstelling een reis door Suriname aan de hand van meer dan driehonderd voorwerpen: archeologische vondsten, historische foto’s en documenten, kledingstukken, hedendaagse kunst, film- en muziekfragmenten, sieraden en toegepaste kunst. De tentoonstelling laat vele aspecten van Suriname zien: de oorspronkelijke bewoners, de plantagecultuur, slavernij en contractarbeid, het veelkleurige culturele leven, de monumentale binnenstad van Paramaribo, de Surinamerivier en de rijke flora en fauna. Ook bekende historische momenten hebben een plaats in deze enorme tentoonstelling, die georganiseerd kon worden dankzij een brede samenwerking met andere musea, archieven, verzamelaars en kunstenaars in Suriname en Nederland. Ook schrijvers, historici, artiesten en enkele organisaties hebben een bijdrage geleverd.

De tentoonstelling is nu al met meer dan 140.000 bezoekers de meest succesvolle tentoonstelling in De Nieuwe Kerk ooit. Het succes voor De Nieuwe Kerk is zo overweldigend dat besloten is om de tentoonstelling met een maand te verlengen tot 1 maart 2020. De tentoonstelling is heel erg kleurrijk en soms zelfs verrassend te noemen. Echter, her en der is de kritiek te horen dat de tentoonstelling helaas toch niet een evenwichtig beeld geeft van het land Suriname. De aandacht is niet evenredig verdeeld over alle aanwezige bevolkingsgroepen en tijdens de tentoonstelling zie je een creoolse dominantie. Dat is jammer, omdat Suriname meer is dan alleen de focus op een bevolkingsgroep.

Hindustáni Folk Music Concert

Om de tentoonstelling toch met enige diversiteit te larderen werd er, op initiatief van radiomaker en televisiepersoonlijkheid Prem Radhakishun, een Hindostaanse culturele middag aan gekoppeld. Dit, naar analogie van wat theatermaker John Leerdam eerder deed. Hij koppelde het theaterprogramma De Suriname Monologen aan de tentoonstelling. Hierin staan enkele hoofdrolspelers uit de Surinaamse geschiedenis centraal en kruipen acteurs in de huid van, bijvoorbeeld, Johan Ferrier (eerste president), Jaggernath Lachmon (politiek leider), Nola Hatterman (kunstenares). Deze monologen waren een groot succes. Op verzoek van Prem Radhakishun en De Nieuwe Kerk stelde Rabin Baldewsingh een middagprogramma samen waarbij aandacht was voor de folkmusic van de Hindostanen. Zo konden bezoekers van de tentoonstelling op 19 januari 2020 in De Nieuwe Kerk genieten van het Hindustáni Folk Music Concert, waarin de nadruk lag op de diverse stijlen van de baithak gáná, birhá’s en daaraan verbonden dansen als ahirwá ke nác en de londá ke nác. Met de zeer informatieve presentatie van Baldewsingh kon men op deze wijze ook kennismaken met dit aspect van de Surinaamse cultuur.

Baithak gáná

De baithak gáná is erg belangrijk voor de Hindostaanse culturele beleving. Dit   muziekgenre is op Surinaamse bodem ontstaan uit de cultuurelementen die de Brits-Indische contractarbeiders hadden meegenomen naar de plantages in Suriname en die na de contracttijd door hen en hun nazaten verder werden ontwikkeld. Zij hebben de Bhojpuri-cultuur die ze uit India meenamen een eigen touch gegeven die zichzelf later tot een nieuwe Caraïbische stijl zou ontwikkelen. De baithak gáná heeft veel ontwikkelingsfases gekend en is dominant aanwezig vanaf de jaren twintig van de vorige eeuw. Daarna ontwikkelde deze zich tot een sterke vorm van klassieke zang en muziek. De baithak gáná beleefde gouden tijden in de jaren vijftig met legendarische bands als Oranjeband en Noerband. De diverse muziekstijlen die binnen de baithak gáná worden beoefend zijn: dádrá, langri, dhrupad, khayál, thumri en catni. Ook in Nederland zijn deze te beluisteren tijdens culturele evenementen en feesten.

Tijdens haar optreden illustreerde de jonge baithak gáná zangeres Ashvita Bisai uit Amsterdam, samen met haar muziekformatie Mishrá, de diverse klassieke muziekstijlen. Ook liet ze enkele badhaw nummers aan het aanwezige publiek horen, met name liederen van de legendarische Surinaamse zangeres Dropati, de vrouw die op een spectaculaire wijze een positie wist te veroveren binnen de door mannen gedomineerde baithak gáná van de jaren vijftig en zestig van de vorige eeuw. Ook wist Dropati haar muziek met haar optredens in Trinidad en Guyana te internationaliseren. Zij is ook de eerste Hindostaanse artiest die in Suriname een langspeelplaat heeft gemaakt.

Maar het populairste genre binnen de baithak gáná is zonder enige discussie de catni. Dit genre werd in de jaren zeventig van de vorige eeuw op diverse podia geïntroduceerd door de vermaarde zanger Ramdew Chaitoe. Met zijn prachtige stem en zijn dynamische muziek veroverde hij de harten van vele duizenden mensen in binnen- en buitenland. Helaas overleed hij in de jaren tachtig veel te vroeg. Wie nu in zijn voetsporen is getreden is de jonge dynamische zanger Dewindersingh Sewnath uit Den Haag. Hij is werkelijk een groot talent. Inmiddels heeft hij zowel in Nederland als in Suriname (Caraïbisch gebied) een herkenbare plek weten te veroveren in de wereld van de baithak gáná muziek. In De Nieuwe Kerk liet hij enkele zeer bekende baithak gáná nummers horen alsook enkele van zijn eigen composities.

Londá ke nác

Een belangrijk aspect van de baithak gáná muziek is de londá ke nác. Deze dans, uitgevoerd door een man verkleed als vrouw, is zeer tekenend voor Hindostaanse feesten en culturele festivals en niet meer weg te denken uit de Hindostaanse culturele scene. Helaas zijn er maar weinig mensen die deze dansvorm beoefenen. Ontstaan uit de Rogan ke nátak, het Hindostaanse toneel, en inwortelend in de culturele geschiedenis van de Hindostanen in Suriname, is deze dans een zeer populaire vorm van entertainment. De londá ke nác is sierlijk, wervelend en ook amusant. In De Nieuwe Kerk werd de dans opgevoerd door Tina, een jongeman van achter in de twintig die op dit moment furore maakt in Nederland. Op zijn zeventiende werd hij gepakt door deze dans die hij sedertdien is blijven beoefenen.

Ahirwá ke nác

En dan was er in het programma ook ruimte voor de expressie van birhá’s en de ahirwá ke nác, de zogenaamde boerendans, of de dans van de koeherders. Deze van oorsprong Indiase volksdans kreeg in Suriname een eigen zichtbare plek. Deze dans werd vooral opgevoerd na het binnenhalen van de oogst in vroegere tijden. Nu wordt deze dansvorm, die eigenlijk met uitsterven wordt bedreigd, vooral op culturele bijeenkomsten en festivals opgevoerd. De nagárá muziek is het geluid waarop er gedanst wordt. Deze dans heeft specifieke eigenschappen die samenhangen met het ritme van de muziek. De in Rotterdam woonachtige Soender Hira is op dit moment de enige ahirwá danser in Nederland en hij wordt altijd op de nagárá begeleid door zijn zoon Kishan Hira. Inmiddels is de wat ouder wordende Soender Hira wel bezig enkele enthousiastelingen op te leiden die hopelijk het stokje in de toekomst van hem overnemen. Tijdens het optreden van Hira en zoon liet ook Prem Radhakishun, daartoe uitgedaagd door Baldewsingh, zijn ahirwá ke nác kunsten zien (zie 4e foto boven).

Het Hindustáni folk music concert was een welkome en gezellige aanvulling om tijdens De Grote Suriname Tentoonstelling de culturele diversiteit van Suriname te laten zien.

Met dank aan Rabin Baldewsingh

Lees ook De Grote Suriname Tentoostelling – De Nieuwe Kerk

Culturen zijn niet statisch maar voortdurend aan veranderingen onderhevig. Tradities vormen een belangrijk onderdeel van een cultuur. Het gaat hierbij om gewoontes en rituelen die van generatie op generatie worden overgedragen en mede onze culturele identiteit uitmaken. Ze kunnen door allerlei ontwikkelingen veranderen en zelfs verdwijnen. Een voorbeeld van een langzaam verdwijnende traditie is die van de mahápattar of maha-brahmaan [grote eerbiedwaardige brahmaan] bij overlijdensrituelen bij aanhangers van de orthodoxe stroming binnen het hindoeïsme (Sanatán Dharma).
Ik kwam op dit onderwerp naar aanleiding van de serie The story of God gepresenteerd door Hollywoodacteur Morgan Freeman (ook bekend als de man met de stem van God) die National Geographic in 2019 uitzond. Een van de uitzendingen handelde over de Sin Eater, de zondeneter in de Europese funeraire traditie. Het begrip funerair is de aanduiding voor alles wat te maken heeft met uitingen rondom de dood. Ik moest bij die uitzending daarbij denken aan het fenomeen van de mahápattar. Tussen beide figuren zijn er weliswaar belangrijke verschillen maar ook overeenkomsten. Insteek bij deze bijdrage zijn de volgende vragen: Wat is de rol van de mahápattar bij overlijdensrituelen bij Sanátani’s en wat zijn de overeenkomsten en verschillen met de zondeneter zoals die voorkomt in de Europese funeraire traditie?

Overlijdensrituelen bij Sanátani’s en Samáji’s

Het hindoeïsme kent twee stromingen: de Sanátan Dharma als orthodoxe stroming en sinds 1875 de Arya Samáj als een hervormingsstroming. Er zijn belangrijke verschillen tussen beide stromingen onder meer wat betreft de rituelen die gehanteerd worden bij overlijden (voor een uitgebreide en degelijke verhandeling over deze rituelen zie Bot 1998: 188-234).

Bij de Sanátani’s duurt de rituele rouwperiode officieel één jaar, waarbij de eerste twaalf/dertien dagen gelden als de meest intense rouwperiode met daarbij specifieke rituelen en handelingen voor de nabestaanden en met name voor de hoofdrouwer (de kartá, meestal een zoon). De eerste tien dagen gelden als de fase van rituele onreinheid waarbij de familie en in het bijzonder de hoofdrouwer vatbaar is voor (kwade) invloeden van de geest van de overledene (de pret, lees prit). De eerste negen dagen worden verschillende rituelen uitgevoerd (voor een uitgebreide beschrijving zie De Klerk 1998: 233-270; Bot 1998: 188-234; Santokhi 2018: 163). Deze fase wordt op de tiende dag onder leiding van de pandit (hindoegeestelijke) afgerond met de dasgátra waarbij verschillende offers worden gebracht.  Het doel is de geest van de gestorvene een nieuw etherisch lichaam te verschaffen zodat deze een nieuw leven kan beginnen in het hiernamaals. Hierover schrijft Santokhi (2018: 163): ‘De opvatting is dat na de dood de pret dicht bij de aarde zweeft, dat het astrale lichaam emotioneel gehecht is aan het fysieke lichaam en zijn oude omgeving, en dat de pret nog steeds in staat is om deze materiële wereld te zien. De pret heeft dan nog geen definitieve verblijfplaats in het hiernamaals gevonden. In de fase van de rituele onreinheid worden de rituelen precies nageleefd om de pret te ‘voeden’, de voorvaderen te eren en naar een veilige bestemming in het hiernamaals te begeleiden’. De rituele rouwfase wordt op de twaalfde (barhí) of dertiende dag (terhí) afgesloten met een vijf uur durende ceremonie in het huis van de overledene. Bij dit ritueel wordt de geest van de overledene verenigd met de voorouders (de pitri’s). Na zes maanden (chamási) en na een jaar (barkhí) volgen de laatste rouwrituelen. De laatste jaren is het inmiddels niet ongebruikelijk dat veel families de rituelen op de 12e/13^e dag combineren met die na een half en een jaar. Met één overlijdensdienst wordt de rouwperiode dan afgesloten.

De verschillende rituele handelingen zijn bedoeld om de kwade invloeden van de pret af te wenden opdat de ziel van de overledene haar plaats in de wereld van de voorouders vindt. De rituelen vragen veel voorbereiding van de familie. De hoofdrouwer dient het hoofdhaar kaal te scheren en bepaalde voedselvoorschriften in acht nemen etcetera.

Samáji’s kennen niet een precieze afbakening van de rouwperiode, geen beperkingen in leefregels in de periode van overlijden tot aan de crematie of begrafenis of uitingen van rouw. Daarnaast geloven Samáji’s niet in kwade invloeden van de geest van de overledene. Zij volstaan met een vuuroffer (hawan) als laatste sacrament.

Discrepantie

Wat betreft de overlijdensrituelen schrijft De Klerk (1998: 224), die met zijn Cultus en ritueel van het Orthodoxe Hindoeïsme in Suriname een standaardwerk schreef over de hindoeïstische praktijk in Suriname tot en met eind jaren veertig van de 20^e eeuw, dat er sprake is van een discrepantie tussen geloof en ritueel. Hij schrijft dat de ideeën die ten grondslag liggen aan het brengen van offers voor de doden lijnrecht in strijd zijn met de karmaleer. Deze leer houdt in dat een ieder oogst wat hijzelf gezaaid heeft zonder dat de tussenkomst van een ander wijziging in zijn lot kan brengen. Het gaat feitelijk om een pre-Vedisch overblijfsel dat onderdeel is gaan vormen van de hindoeïstische volksreligie, aldus De Klerk (1998: 224).

De Mahápattar

Wat is de precieze rol van de mahápattar bij de overlijdensrituelen? Ik vroeg aan een paar mensen in mijn kennissenkring welk beeld zij bij de mahápattar hebben. Eén persoon mailde mij hierover het volgende: ‘Ik was een jaar of tien, toen ik voor het eerst van de mahápattar hoorde. Het was tijdens de terhí van mijn aja. Lang voor die dag hoorden wij van zijn komst. Er komt een mahápattar. Hij zal zich vol eten tot dat hij niet meer kan en dan worden verjaagd. Met pek en veren. Ik maakte in mijn gedachten al een beeld van die man. Een holle bolle Gijs. Later bleek het en magere man te zijn met zeker een grote maag. Hij kon inderdaad veel wegwerken. Later kreeg hij geld en een paraplu en is voor de vorm weggejaagd.Dit was eind 1969. Daarna heb ik nooit meer een mahápattar gezien. In de tussentijd heb ik mijn ouders verloren en kaka en dada. De mahápattar was niet aanwezig.’ 

De mahápattar komt bij de rituele plechtigheid op de tiende dag in beeld bij de dasgátra. Over zijn rol gebruik ik De Klerk (1998: 242, 259, 262-265) en Bot (1998: 217-221) als belangrijkste bron. Een van de belangrijkste taken van de mahápattar is het nuttigen van voedsel namens de overledene. De achterliggende gedachte hierbij is niet zozeer dat hij de zonden weg eet, maar dat als zijn buik vol is daarmee ook de ziel van de overledene genoegdoening heeft, aldus pandit Attry Ramdhani (mailcontact 29 november en 2 december 2019).

Voorafgaand aan de overlijdensdienst (op de 10e dag) wordt het hoofdhaar van de mahápattar door de nau [barbier en/of assistent van de pandit) afgeschoren. Vervolgens neemt de mahápattar een bad en trekt kleren van de overledene aan of nieuwe herenkleding in geval de overledene een vrouw is. Tijdens de overlijdensdienst neemt de mahápattar plaats naast de pandit. Van de zoon die de overlijdensrituelen uitvoert, krijgt hij een tika [teken met sandelhoutpoeder] op het voorhoofd en bij de oren en een bloem op het hoofd.

Als de pandit klaar is met de uitvoering van de rituelen wordt alles wat de geest van de overledene in het andere leven nodig kan hebben aan de mahápattar gegeven: een mand met allerlei ongekookt voedsel (rijst, urdi, ghee, zout),kleren van de overledene, dekens, pannen, parasol en tenslotte zilvergeld. Vervolgens moet de mahápattar zijn tevredenheid betuigen met de woorden Om Svasti [zo is het goed]. Daarnaast krijgt hij van de rouwende familie een geldbedrag dat varieert tussen de vijf en tien gulden (Sf).

Hierna krijgt hij een lotha [koperen beker] met daarin melk, ghee [geklaarde boter] en honing om te drinken onder de belofte dat hij na het drinken van de inhoud nog een bepaald bedrag aan geld zal ontvangen. Tijdens het drinken van de lotha met melk wendt de mahápattar aarzeling voor om de inhoud geheel op te drinken. De hoofdrouwer dringt bij de mahápattar echter aan onder toezegging van een nog hogere beloning. Ten slotte drinkt de mahápattar alles op en ontvangt het beloofde bedrag dat hij met ‘Om Svasti’ in ontvangst neemt. Hierna nuttigt hij als eerste de maaltijd. Van al het voedsel dat voor de dienst is gekookt krijgt hij een overvloedige portie die hij afzonderlijk nuttigt. Hieraan ontleent hij zijn naam ‘de vreter’.

Voorafgaand aan de uitvoering van de overlijdensrituelen door de pandit eerder die ochtend heeft de hoofdrouwer op het erf (in Suriname is dat aan een mangoboom) de ghant of kalsã opgehangen: een aarden kruik met een gaatje in de bodem en in een gevlochten lus aan een tak bevestigd. In de kruik wordt water en een geldstuk gedaan. Het water druipt druppelsgewijs uit de kruik. Boven op de ghant is een bakje met rijst geplant met daarin een aangestoken diya [lampje gemaakt van ghee, watten en een vlam in de aarden kommetje]..

Nadat de mahápattar zijn maaltijd heeft genuttigd gaat hij naar de ghant, haalt deze uit de lus, drinkt het water dat er nog in zit op, neemt het geldstuk als geschenk, doet de ghant weer in de lus en slaat deze dan met een knuppel stuk.

Na deze handeling wordt de mahápattar ‘weggejaagd’ en vervolgens ‘bekogeld’ met bloemen, een handeling die symbool staat voor het wegjagen van de geest van de overledene. Daarbij wordt tegen hem gezegd dat hij nooit meer terug moet komen, tenzij er weer een beroep op hem wordt gedaan bij een ander overlijdensdienst. De mahápattar verlaat zonder om te zien de plek waar het overlijdensritueel is uitgevoerd. Met zijn ‘overhaaste vertrek’ wordt hij geacht de onrustige geest van de overledene mee te nemen, zodat deze de overlevende familieleden niet meer komt lastig vallen. Pas na het vertrek van de mahápattar mogen de overige aanwezige gasten de maaltijd nuttigen.

Mahápattar Dinanath Jhinkoerai

Ik besloot de enige nog actieve mahápattar in Nederland te interviewen en toog naar Uden (gelegen tussen Nijmegen en Eindhoven) voor een interview met Jhinkoerai.

Jhinkoerai (70 jaar) is geboren en opgegroeid te Dijkveld in Suriname en heeft een brahmaanse achtergrond. Op Dijkveld woonde hij op Babhantolia, een wijk waar hoofdzakelijk brahmanen woonden. Een oom van hem was een bekende pandit in Suriname (pandit Bhawanibiek). In Suriname had hij verschillende beroepen (twaalf ambachten en dertien ongelukken zoals hijzelf stelt) maar als laatst was hij werkzaam als truckchauffeur in loondienst voordat hij in 1974 (op zijn 24^e) naar Nederland vertrok. Na twee jaar in Amsterdam en Den Haag gewoond te hebben, vestigde hij zich in Uden waar zijn moeder toen woonde. Hij trouwde in Uden en kwam hier te werken bij de sociale werkplaats waar hij ruim veertig jaar in dienst is geweest.

Door een toeval werd hij mahápattar. In 1998 overleed een tante van hem. Op dat moment was er geen mahápattar in Nederland. De enige mahápattar was vijf jaar eerder overleden. Zijn oom vroeg hem als mahápattar te fungeren. Van deze oom leerde hij enkele mantra’s die van belang zijn voor het werk als mahápattar. Hierna moest hij nog een keer als mahápattar optreden en van het een kwam het ander. Via via werd hij vervolgens steeds vaker gevraagd om als mahápattar te fungeren.

Enkele jaren terug werd gemiddeld 3-4 keer per maand een beroep op hem gedaan. De laatste jaren is dat ongeveer één keer per maand. Voor een belangrijk deel heeft dit te maken met de financiële omstandigheden van de rouwende familie. De kosten die samenhangen met uitvoering van de overlijdensrituelen kunnen oplopen en om kosten te besparen wordt afgezien van inschakeling van een mahápattar. Daarnaast is hierbij de rol van de pandit niet onbelangrijk vertelt Jhinkoerai. Uit vrees een lagere vergoeding te krijgen voor hun diensten adviseren pandits soms aan de rouwende familie om geen mahápattar in te schakelen.

Op de vraag of hij zijn werk als mahápattar in het verleden kon combineren met zijn werk, zegt Jhinkoerai dat hij zijn ATV- of vakantiedagen hiervoor opnam.

Voorbereiding en uitvoering

Over zijn voorbereiding bij een overlijdensdienst zegt Jhinkoerai dat hij vooraf thuis een korte puja (gebed) doet en daarbij bloemen offert aan de murthi’s (beelden van goden) op zolder. Hij vertelt dat hij na de puja één keer van de zoldertrap viel en daarbij zijn been brak. Hij had het licht op de trap niet aan gedaan. Zijn verklaring is dat de goden blijkbaar het niet aan doen van het licht beschouwden als gebrek aan respect.

In tegenstelling tot de praktijk in het verleden, laat hij zijn hoofdhaar niet altijd scheren. Dit laat hij afhangen van de wens van de rouwende familie of de pandit. Hierover zegt Jhinkoerai: ‘pandits scheren hun hoofdhaar ook niet, waarom zou die verplichting dan voor mij moeten gelden. Maar als de familie en de pandit erop staan, dan is het voor mij geen punt’.

Het is thans niet meer gebruikelijk om als mahápattar kleren van de overledene aan te trekken. Hij trekt kleren die de rouwende familie speciaal voor de rituele dienst heeft aangeschaft: een kurta [lang overhemd zoals door veel mannen in India gedragen] en een dhoti [een witte lap stof die mannen om hun taille knopen en die tot aan de enkels reikt zoals Gandhi die droeg]. Voorafgaand aan de puja worden zijn voeten door de hoofdrouwer gewassen en de tika bij hem op het voorhoofd aangebracht. Na afloop van de puja nuttigt hij het voedsel op de plek van de puja. Door de rouwende familie wordt hem gevraagd steeds meer te eten waarbij hij vervolgens bij iedere aanmoediging geld ontvangt. Na het nuttigen van de maaltijd worden zijn voeten gemasseerd en wordt hem met een waaier koelte toegewaaid. Nadat hij zich weer heeft omgekleed in verband met de terugreis, is het zijn taak om de ghant of kalsã stuk te slaan waarbij hij de locatie, zoals eerder vermeld, in grote haast (via de achterdeur) verlaat zonder om te kijken omdat hij de pret meeneemt. De offeraar en familieleden achtervolgen hem, ‘bekogelen’ hem lachend en roepend met bloemen met daarbij de woorden: ‘ga weg en kom nooit meer terug’. In een Nederlandse rijtjeswoning verlaat hij via de achterpoort of tuindeur de locatie. Aangezien een flat via de achterdeur verlaten niet mogelijk is wordt de ghant of kalsã in de trappenhal opgehangen. Na het stukslaan van de ghant verlaat hij via de trap deze locatie. Met het vertrek van de mahãpãtar kan de familie opgelucht ademhalen, aangezien de geest van de dode niet langer in huis is.

Wat krijgt hij voor zijn werk als mahápattar?

Voor zijn diensten hanteert hij een vast tarief van honderdvijftig euro. Daarnaast krijgt hij bij een mannelijke overledene kurta, dhoti, sokken, ondergoed, overhemden, slippers, paraplu en een strandmat (in plaats van chatai – gevlochten mat van palmbladeren). Bij een vrouwspersoon die overleden is, krijgt hij naast de hiervoor genoemde goederen vrouwelijke kleding dat wil zeggen kledingstukken die bij een vrouwspersoon horen (sari, orhni [hoofddoek] et cetera). Hoewel niet standaard, krijgt hij soms op aangeven van de pandit van de rouwende familie een gouden sieraad mee. Het kan een klein gouden muntje zijn of soms zelfs een gouden ring. Dit is meestal afhankelijk van de financiële mogelijkheden van desbetreffende familie. De meeste spullen die hij krijgt voor zijn werk als mahãpãtar geeft hij later weg aan familieleden en kennissen in Nederland en vaak ook in Suriname.

Wat vindt zijn gezin van zijn werk als mahápattar?

Hij vertelt dat zijn echtgenote, negen jaar jonger en werkzaam in de technische sector, vindt dat het tijd wordt dat hij stopt met zijn werk als mahãpãtar. Gelet op zijn leeftijd moet hij volgens de echtgenote het rustiger aan gaan doen. Daarnaast spelen ook voor haar de afstanden een grote rol. Niet zelden moet hij vroeg in de ochtend opstaan om rond 8.00 uur in de Randstad of elders aanwezig te zijn. Ik heb echter niet de indruk dat hij vooralsnog gehoor gaat geven aan de wens van zijn echtgenote. Voor een 70-jarige is hij nog vitaal en zelf zegt hij dat hij zal stoppen zodra zich een tweede mahãpãtar meldt. Het werk van de mahápattar vindt hij te belangrijk om er nu mee te stoppen: ‘ik kan niet weigeren als mensen mij nodig hebben’, aldus Jhinkoerai. Zijn dochter (40 jaar) en zoon (39 jaar) noemen zijn werk ‘kaalscheerwerk’. Als zijn kinderen, die eveneens in Uden wonen, bij hem langs willen gaan,informeren zij vooraf wanneer hij weer gaat ‘kaalscheren’, waarmee ze dan bedoelen op welke dag hij als mahápattar weer op pad moet.

Het bijzondere wat hij ooit heeft meegemaakt?

Jhinkoerai vertelt dat hij een tijdje terug als mahãpãtar aanwezig was bij de rouwdienst van een 17-jarige jongen. Toen de rouwenden hem eten brachten om te nuttigen, werden zij overmand door emoties. Ook Jhinkoerai werd op dat moment overmand door emoties en hij was niet in staat om het aangeboden voedsel te nuttigen. Hij heeft een tijdje moeten wachten met eten tot hij zijn emoties weer onder controle had.

Vergelijking Mahápattar en Sin eater

In de Europese funeraire traditie komen we de zondeneter tegen. Hij (altijd een man!) werd gezien als degene die de zielen van de doden in staat stelden veilig naar de hemel op te stijgen. Daarnaast verhinderde hij ook dat de door de zonde geplaagde doden in spookachtige vorm als geesten naar de aarde terugkwamen. Als de ziel van de overledene in staat was de hemel te bereiken, dan had deze geen reden om over de aarde te dwalen en de inwoners te achtervolgen.

Veel mensen geloofden dat een stuk brood of gebak, dat op de borst of het gezicht van de overledene werd gelegd, in staat was om alle zonden van de overledene te absorberen. De familie van de overledene keek toe hoe de zondeneter de zonden van de ziel van de overledene consumeerde. Tijdens het eten bad de zondeneter een speciaal gebed. Voor zijn inspanning werd de zondeneter betaald. Het gaat hierbij om kleine bedragen. Mensen schakelden meestal een zondeneter in, in situaties waar de overledene onverwacht overleed.

In de Angelsaksische landen (Engeland, Scotland, Wales) kwam de praktijk van het zondeneten tot aan het begin van de twintigste eeuw voor. In Beieren (Duitsland), delen van de Balkan en Italië en bij een aantal tribale volken komt het zondeneten nog steeds voor.

De zondeneter was de ultieme zondebok en paria in zijn gemeenschap. Hij werd beschouwd als een persoon die feitelijk voortdurend de uitwerpselen van de maatschappij consumeerde, dat wil zeggen de zonden van de mensen. Men geloofde dat zijn ziel dan ook bezoedeld was en dat verlossing voor hem uitgesloten was. De zondeneter leefde feitelijk in isolement en men gelooft dat hij als een rusteloze, dwalende geest zal terugkeren. Hij had immers de zonden van zoveel mensen geabsorbeerd. Zijn werk, hoewel nodig, werd beschouwd als het werk van duistere magie, hekserij, bovennatuurlijke krachten of zelfs de duivel zelf; een zondeneter in de ogen kijken, al was het maar voor een seconde, werd gezien als een teken van pech. In de regel waren de zondeneters mensen die behoorden tot de allerarmsten die verlangden naar een stukje brood en drinken.

Bovendien waren de levens van de zondeneters niet alleen eenzaam, maar ook zeer gevaarlijk. De christelijke kerk had namelijk het monopolie op de vrijspraak van de zonden en de leden van de clerus waren de enige mensen die absolutierituelen mochten uitvoeren. Het eten van de zonde was officieel verboden. De christelijke kerk beschouwde de zondeneters als godslasteraars en aanbidders van de satan. Daarom voerden zondeneters meestal gedwongen hun praktijk uit gehuld in een sluier van geheimhouding.

Overeenkomsten en verschillen tussen de mahápattar en de zondeneter

De overeenkomst is dat beiden een rol hebben bij overlijdensrituelen. Een andere overeenkomst is dat hun handelingen moeten voorkomen dat de geest van de overledene de nabestaanden zou lastig vallen. Een belangrijk verschil is dat de zondeneter met zijn handeling wordt geacht alle zonden van de overledene te absorberen waardoor de overledene ‘verzekerd’ is van een plek in de hemel. De mahãpãtar wordt geacht de overledene te vertegenwoordigen. Een ander verschil is dat de zondeneter als paria wordt beschouwd die zijn werk uit pure noodzaak doet. In tegenstelling tot de zondeneter lijdt de mahápattar niet aan een stigma. Hij behoort tot de groep van de brahmanen. De mahãpãtar wordt onder Hindostaanse Surinamers met eerbied behandeld. In India echter vormen de mahãpãtars echter een aparte stand binnen de kaste van de brahmanen. Ze worden als onrein beschouwd en genieten laag aanzien (Bot 1998: 218).

Slotopmerkingen

De Klerk (1998: 242) omschrijft het fenomeen van de mahápattar als ‘meest zeer markante bijzonderheden’ die onder volks- en streekgebruiken moeten worden gerangschikt. In de vedische literatuur komt de mahápattar namelijk niet voor. Pandit Attry Ramdhani stelt dat de handelingen van de mahápattar geen relatie hebben met voorouderverering. De mahãpãtar offert namens de ziel van de overledene en niet aan de ziel van de overledene. In tegenstelling tot De Klerk stelt Attry Ramdhani dat het fenomeen van de mahápattar wel degelijk religieus onderbouwd is.

De laatste decennia wordt er steeds minder (zowel in Suriname als in Nederland) een beroep gedaan op de mahápattar. Voor een belangrijk deel hangt dit samen met veranderde opvattingen bij veel Sanatani’s over religie en het verlengde hiervan met opvattingen over (de rol van de mahápattar bij) overlijdensrituelen. Die veranderde opvattingen hangen samen met ontwikkelingen als moderniteit, individualisering, globalisering (internet) en afnemende invloed van pandits. Ook de financiële kosten zullen bij velen mede een rol spelen om de mahãpãtar wel of niet in te schakelen. Veel Sanátani’s die nog in de religieuze traditie zitten, beperken zich tot de kern waarbij al het andere als ‘franje’ wordt gezien of als tradities uit het verleden die niet meer passen bij deze tijd. Niet verwonderlijk is dan ook dat het fenomeen van de mahápattar langzaam een verdwijnende traditie aan het worden is. Dinanath Jhinkoerai is naar alle waarschijnlijkheid een van de ‘laatste der Mohikanen’ in Nederland.

Gebruikte literatuur

Bot, M., (1998), Een laatste groet. Uitvaart- en rouwrituelen in multicultureel Nederland. Rotterdam: uitgever Marie Bot.

Klerk, de, C.J.M. (1998). Cultus en ritueel van het Orthodoxe Hindoeïsme in Suriname. Den Haag: Amrit (oorspr. Druk 1951).

Santokhi, S., (2018). ‘Dood in de diaspora. Afscheid nemen en rouwverwerking bij hindoes’. In: Baldewsingh R.S., N. Boedhoe, B. Mahabier. Sarnámi Sanskirti. Enkele faceten van de Hindustaanse gescheidenis en cultuur in Suriname en Nederland. Den Haag: Uitgeverij Surinen. P. 155-175

‘Sin Eaters Were the Ultimate Scapegoats’. https://historycollection.co/sin-eating-was-every-bit-as-terrifying-as-it-sounds/3/. Geraadpleegd december 2019

Foto: Dinanath Jhinkoerai / Hans Ramsoedh

Dr. Hans Ramsoedh, historicus en publicist

Uitleg over het schilderij Mor (Pauw)

Na de lancering van de website Hindorama.com op 5 juni 2019 door Kanta Adhin, kreeg zij een schilderij als cadeau aangeboden door het oude en nieuwe team van Hindorama. Dit, als dank voor haar onbaatzuchtig inzet al die jaren ten behoeve van het glossy magazine Hindorama van en voor Hindostanen.

Het schilderij waarop een trotse pauw te zien is, is geschilderd door Ranjan Akloe. De schilder geeft de volgende uitleg over zijn werk dat is gebaseerd op het logo van 146 jaar Hindostaanse Immigratie waarin ook een gestileerde pauw is verwerkt in de 6.

“De pauw op dit schilderij is veel kleurijker uitgebeeld, waarbij de staartveren als een zwierige boog naar voren zijn gespreid. De pauw bewondert hierbij ook zijn veren. Vaak zien wij niet wat voor moois wijzelf hebben. Wij vergeten ook onze oorsprong en ook wat voor bagage wij meedragen. Van tijd tot tijd is het zeker gewenst jezelf een spiegel voor te houden. We kunnen stellen dat zelfreflectie en evaluatie een must zijn om veel beter te kunnen functioneren en te presteren. Ook hier geldt: Let’s do more, let’s show mor(e).”

Kanta Adhin vond het schilderij ook zeer toepasselijk voor het moment van de lancering van de nieuwe website. De Morkent ook veel symboliek kent, zowel in de oosterse tradities als in de westerse christelijke traditie.  In de christelijke traditie wordt de pauw met een nieuw leven, de wederopstanding geassocieerd (vernieuwing van veren in de lente). In India staat de pauw symbool voor schoonheid, waardigheid, maar ook waakzaamheid (vanwege de staart vol ogen, die de hele omgeving overzien). Sarasvati, de godin van de rijkdom, wijsheid, wetenschap en kunst heeft de pauw als rijdier.

“Waardigheid, wijsheid en waakzaamheid zijn belangrijke begrippen voor behoud van de eigen cultuur in een multiculturele omgeving. Het is van belang de eigen cultuur niet op een kortzichtige wijze te willen beleven, maar ook oog te hebben voor de wijdere omgeving waarin we ons bevinden. Dat is precies ook wat Hindorama beoogt. Het achtervoegsel “rama” – zoals in cinerama, panorama – geeft aan dat het gaat om een wijde blik van Hindostanen op de samenleving”, aldus Kanta Adhin.

Logo 146 jaar Hindostaanse Immigratie

Op 5 juni 2019 hebben wij 146 jaar Hindostaanse Immigratie herdacht. In Suriname en ook in Nederland hebben wij rond 5 juni  diverse activiteiten gehad om deze heugelijke dag niet ongemerkt voorbij te laten gaan.

Wij van Hindorama, hadden bewust ook de datum van 5 juni gekozen om deze website, HINDORAMA.COM, te launchen. Zie fotoreportages en een verslag hiervan in het bibliotheek (videogalerie). Tijdens de launch & presentatie van deze website in Indian Business & Cultural Center (IBCC), Volmerlaan, Rijswijk is ook het logo van 146 HI  geprojecteerd en besproken.

De ontwerper, Ranjan Akloe, geeft de volgende uitleg hierover:

Het inmiddels bekende logo is in 2013 gelanceerd bij de 140^eherdenking. Dit op initiatief van de Nationale Commissie Hindostaanse Immigratie waar o.a. Stg. OHM en Culturele Unie Suriname (CUS) zitting in hebben.

Het logo is elk jaar erna creatief aangepast. Vorig jaar bij 145 is de 5 geassocieerd met de sikkel (haswa).

Dit jaar wordt de 6 gesymboliseerd met een trotse pauw. Met het credo: Let’s do more, let’s show mor(e)!

Betekenis van dit logo :

De 1 en 4 samen met de Surinaamse en Indiase vlag zijn gesitueerd in de vorm van de zeilboot LallaRookh met de 6 als een trotse pauw die zijn veren uitspreidt en tentoonstelt van “Kijk mij hier!”.

De pauw (mor) komt veelvuldig voor in de Indiase mythologie. Het credo “Let’s do more, let’s show mor(e)” spreekt voor zich. Laten we meer doen, laten we meer tentoonstellen! Onze voorouders hebben veel offers gebracht en hebben ons ook veel vaardigheden gegeven om ons verder te ontwikkelen.

Het gele driehoekige vlaggetje staat voor eenheid en hoop: áshá.

1873, het jaar waarin de Hindostaanse immigratie in Suriname begon, staat in het kielzog. India was zeer populair bij de Europeanen. Denk maar aan Marco Polo en ook aan Columbus die een alternatieve route zochten naar India. In dit geval zijn samen met de immigranten daadwerkelijk al de schatten, kunst, cultuur, specerijen etc. meegekomen naar Suriname. Dit wordt uitgebeeld met een kwart gedeelte van de Ashoka Chakra in het voorruim van de boot. Dit symbool is te zien op de vlag van India, die ook trots is afgebeeld op het boegbeeld.

Voorts kunnen we (heel subtiel) de 1 zien als het kruisteken, de 3 als het AUM-teken. Het moslim- teken, de maan is ook te vinden in de gebogen vorm van de pauw (6). Dit was ook te zien in de sikkel (5) bij 145.

De 8 als het goed- teken oftewel het oneindig teken.

De 7 zit vast verankerd aan de golven. De 7 staat voor de haak, de ‘kubri’, van de landbewerkers. De ‘kubri’ is een werktuig die het werken vergemakkelijkt. Voor mij staat dit symbool voor innovatie/creativiteit van de landbouwers.

Vanaf 1873 zijn wij in Suriname verankerd en hebben dit land mee helpen opbouwen. Los van alle misbruik en uitbuiting door de kolonisatoren, hebben onze voorouders van dit land toch een land van Rama proberen te maken.

De 2 golvende strepen hebben de kleur van de Nederlandse vlag, omdat veel afstammelingen van de immigranten tegenwoordig ook in Nederland wonen. Het diaspora land dat een speciale band heeft met Suriname.

Op 5 juni 2019 werd de website van Hindorama.com officieel gelanceerd tijdens een druk bezochte bijeenkomst in het Indian Business & Culture Centre in Rijswijk. De lancering viel samen met 146 jaar Hindostaanse immigratie en werd opgeluisterd met baithak-gana liederen en live painting.

146 jaar Hindostaanse immigratie. Een mooi moment om een digitaal vervolg van het tijdschrift Hindorama in te luiden. Het tijdschrift dat van 2000-2004 tweemaandelijks verscheen fungeerde als informatiebron en voldeed aan een communicatiebehoefte onder Hindostanen. Met de website wordt nagestreefd deze communicatie nog veel interactiever te maken. De bedoeling is dat de website van een platform uitgroeit tot een digitale gemeenschap waar mensen zich thuis voelen in een waardige beleving van hun eigen cultuur te midden van diverse andere culturen en tradities.

Hindorama en de Hindostaanse immigratie zijn nauw met elkaar verbonden. Wanneer u de site bezoekt, zal de O in het logo van Hindorama u opvallen. Daar ziet u een beeld vanuit een patrijspoort: blauw water en oranje lucht. Directeur Sampreshan/Hindorama, Radjin Thakoerdin, legt uit: ‘De contractarbeiders van wie velen gelokt waren met de belofte dat zij naar het land van Rama zouden worden gebracht, moesten een zware zeereis doorstaan. Vaak mochten ze niet eens op het bovendek komen en moesten door kleine gaatjes naar buiten loeren om iets te kunnen zien. De zee en de lucht was het enige dat zij zagen. Ik wilde onze herkomst zeker verwerken in het logo.’

Na de lancering door Kanta Adhin, voorzitter van het Jnan Adhin Instituut, kreeg zij een schilderij van Ranjan Akloe aangeboden, waarop in al zijn pracht een pauw staat afgebeeld. Dat was zeer toepasselijk vanwege de bijzondere symboliek die de pauw heeft in zowel de westerse christelijke als de oosterse traditie. In de christelijke traditie staat de pauw voor de wederopstanding, een nieuw leven. In de oosterse traditie wordt de pauw geassocieerd met waardigheid en wijsheid.

Chan Choenni, expert op het gebied van de Hindostaanse immigratie en adviseur van Hindorama,  ging terug naar communicatie in de contracttijd en daarna. Als tijdschrift heeft Hindorama een bijzondere rol vervult, niet alleen in Nederland, maar ook in Suriname en heeft het tijdsbeeld van Hindostanen rond de millenniumwisseling vastgelegd. De website is een eigentijds medium.  ‘In deze moderne tijd met verschillende kanalen vergaart iedereen zijn eigen informatie. Hindorama is zo bijzonder omdat het niet alleen voor Hindostanen en door Hindostanen is, maar ook óver Hindostanen gaat’, aldus de heer Choenni.

De presentator, Joy Bindraban, slaagde erin de aanwezigen zich zodanig thuis te laten voelen dat een van hen spontaan naar voren kwam om een eigen gedicht voor te dragen. De Friendly Musicians onder leiding van An Sagoenie zorgden voor toepasselijke baithak-gana muziek. De live painting van Ranjan Akloe stond uiteraard ook in het teken van immigratie. Alle medewerkers en bezoekers worden bedankt voor de steun en belangstelling. Het realiseren van een echte community kan alleen samen met elkaar.