Vorm en Inhoud

Tweemaal in het jaar, gedurende negen nachten (navrátri), vindt een bijzondere verering plaats: de verering van de oerkracht der natuur, het vrouwelijke aspect van het goddelijke, bekend als Shakti (letterlijk: kracht of energie) of Deví (d.i. de vrouwelijke vorm van Dev = de stralende). De “Navrátri” (in het Sarnámi: Navrátan) – in Suriname populair Durgá-Pújá (verering van Durgá) genoemd – wordt gehouden gedurende de eerste negen dagen van de tweede maandhelft (shukla-paksh of lichte maandhelft, d.i. de periode van de wassende maan) van de maand Chaitra of Chait (maart/april) en van de maand Áshvin of Kuár (september/oktober). De laatste dag van de eerste Navrátri valt samen met Rámnavmi, de viering van de geboortedag van Shri Rámchandra; en de eerste dag na de tweede Navrátri is Vijay-Dashmi, de viering van de overwinning van Shri Rámchandra.

Aangezien Deví of Shakti – het vrouwelijke aspect van het goddelijke, het dynamische beginsel dat goddelijke actie mogelijk maakt – talloze gedaanten kan aannemen, is het begrijpelijk dat zij in diverse verschijningsvormen wordt vereerd, welke gemakshalve met de naam Durgá (letterlijk: de ontoegankelijke) worden aangeduid. In het bijzonder wordt zij in negen van haar manifestaties vereerd (Nav-Durgá = de negen Durgá’s), welke de volgende zijn: Shailputrí (dochter van de berg Himálaya), Brahmacháriní (de kuise, de reine), Chandraghantá (chandra=maan), Kushmándá (kushmánd = pompoen), Skandmátá (moeder van Skand of Kárttikeya), Kátyáyani (geboren in het Kat-geslacht), Kálrátri (nacht van de tijd of de dood), Mahágauri (de opperste schoonheid) en Siddhidátri (schenkster van succes).

Eigenlijk behoort op elk der negen dagen een offer voor telkens één dezer manifestaties te worden opgedragen, maar in Suriname wordt dikwijls op één dag voor alle negen Durgá’s tegelijk geofferd, in naam van een gehele buurtschap (pañcháyati yajña). De verering bestaat – behalve natuurlijk de normale inleidende pújá (verering) – uit de eigenlijke aan Nav-Durgá gewijde pújá (verering), een rituele lezing (páth), een hom (vuuroffer) en het planten van een vaantje jhandi). Als naivedya (offerspijs) dienen, naast andere spijzen, sohári (in ghí gebakken rotí) en lapsí (brij van meel, melk, suiker en ghí), welke na de plechtigheid worden verdeeld (prasád). De lezing – bekend als Durgá-Páth – geschiedt uit de Durgá-Saptashatí (700 aan Durgá gewijde shlokas), wat een andere naam is voor de Deví-Mahátmya (de verheerlijking van Deví of Durgá), die een onderdeel is van de Márkandeya-Purán (namelijk de hoofdstukken 81 t/m 93).

Vermeldenswaard is ook de Kumári-Pújá (kumári = maagd), die op de achtste of de negende dag plaatsvindt, en waarbij aan meisjes van twee tot en met tien jaar speciaal bereid voedsel te eten wordt gegeven. Dit is symbolisch voor de verering van de Nav-Kumári’s (de negen maagden): Kumárika (het jonge meisje), Trimúrti (tri = drie, múrti = beeld), Kalyáni (de weldoenster), Rohini (met rood gelaat), Kálí (de zwarte), Chandiká (de twistzieke), Shambhvi (de gelukschenkster), Durgá (de ontoegankelijke) en Subhadrá (de zegenbrengende). Ook de Nav-Kumári’s zijn natuurlijk – zij het op een andere wijze dan de Nav-Durgá – manifestaties van de vrouwelijke goddelijke kracht: Shakti, voorgesteld als gemalin van Shiv.

Eveneens dient terloops te worden gereveleerd, dat Deví (Shakti) dikwijls als Mahá-Vidyá (mahá = groot, vidyá = wetenschap) wordt gezien. Volgens de Tantras – d.z. speciale boeken, die over Shakti handelen – zijn er tien van deze verschijningsvormen geweest, en elk van deze manifestaties van Deví wordt dan ook uitgebeeld en vereerd. De 10 Maha-Vidya’s zijn in volgorde: Káli (de zwarte, de dodelijke), Tárá (de redster), Shodashí (de zestienjarige) – soms ook voorgesteld als Bálá (jong meisje van nog geen 16 jaar) – Bhuvaneshvarí (heerseres der wereld), Bhairaví (de vreselijke), Chhinn-mastá (vrouw zonder hoofd), Dhúmávati (die rook ontwikkelt), Baglámukhí (die de eigenschappen van een reiger heeft), Mátangí (de reusachtige) en Kamlátmiká (met hart als lotus).

Diepe Betekenis

De verering van Deví of Shakti in talrijke vormen op diverse wijzen is de religieuze expressie van een diepzinnige filosofische en spirituele visie. De Vedánta gaat uit van de fundamentele eenheid (advaita) als diepste waarheid: het absolute en onpersoonlijke Brahman, dat als goddelijke oergrond het al doordringt, maar zonder vorm en zonder eigenschappen is (nirákár en nirgun). Hèt Absolute wordt echter dè Absolute, zodra het als tegenstelling tot de relatieve (het heelal) wordt gezien; het wordt dan als persoonlijk beschouwd (Purish), vormhebbend en met bepaalde eigenschappen toegerust (sákár en sagun). Dus in metafysische zin het onpersoonlijke Brahman (het Absolute) en in religieuze zin de persoonlijke God, Íshvar, de Heer, die in talrijke gedaanten vereerd en aanbeden kan worden.

Er is derhalve sprake van een fundamentele twee-eenheid (dvaita) van God en Wereld (het Heelal of de Natuur), welke met bepaalde begrippenparen wordt aangeduid b.v. Brahm-Máyá, Purush-Prakriti (Máyá = is het gemanifesteerde heelal, Prakriti = de natuur). De Goddelijke Persoon wordt dan ook als tweeslachtig gezien en vereerd: Dev-Deví, Shiv-Shakti, Íshvar-Íshvari. Het mannelijke is het sat-aspect (sat = het zijn) en het vrouwelijke is het chit-aspect (chit = bewustzijn) van de uiteindelijke Realiteit, het Éne zonder Tweede (Ekam Advitíyam). Zinnebeeldig wordt deze fundamentele twee-eenheid voorgesteld door een ellipsoïde (een ovaalvormig lichaam), het beroemde embleem van de Linga, uitbeeldende de primaire polariteit die uit de harmonische eenheid is ontstaan en tegelijk dienende als symbool van het menselijk streven om de dualiteit van de fenomenale wereld te transcenderen en het geluk van de eenheid (ánand) deelachtig te worden!

Het vrouwelijke aspect is het dynamische beginsel, de voortstuwende kracht (shakti), die het handelen van het mannelijke aspect mogelijk maakt. Begrijpelijkerwijs zijn deze twee aspecten verpersoonlijkt tot Dev en Deví (‘god’ en ‘godin’); maar ofschoon afzonderlijk uitgebeeld en vereerd, zijn ze toch één: ze moeten wel ònderscheiden, maar mogen niet gèscheiden worden! Het vrouwelijke is onscheidbaar van het mannelijke: het is diens activerende kracht, waar zonder het mannelijke statisch en inactief is. Het is ongeveer als het licht van zon of maan, de hitte van vuur, het licht van de lamp, het geluid van de sirene, de stroom van de accumulator, de motor van de auto. Dit vrouwelijke aspect nu – deze oerkracht (Ádi-Shakti), die als ondoorgrondelijke kracht (Máyá) werkzaam is in het heelal en de natuur (Prakriti) – wordt in talrijke verschijningsvormen vereerd en aanbeden.

Het is deze Opperste Kracht (Mahá-Shakti), aan wie de “Navrátri” is gewijd. Aangezien alle goddelijke activiteit tot de drie fundamentele categorieën van scheppen, onderhouden en vernietigen kan worden teruggebracht, wordt Íshvar (de Heer) drieledig voorgesteld: Brahmá (de Schepper), Vishnu (de Onderhouder) en Shiv (de Vernietiger). Deze beroemde Goddelijke Drie-eenheid (Trimúrti) is de mannelijke vorm (Trideva), maar er is natuurlijk ook een vrouwelijke vorm (Trideví): Sarasvatí (personificatie van intelligentie, ‘godin’ van kunst en wetenschap), Lakshmí (personificatie van geluk, ‘godin’ van rijkdom en voorspoed) en Párvatí (personificatie van de vernietiging, die de kiem van een nieuwe schepping in zich bergt). Deze gemalinnen (deví of shakti) van respectievelijk Brahmá, Vishnu en Shiv worden gedurende de Navrátri als verschijningsvormen van Mahá-Shakti vereerd. De eerste drie dagen zijn gewijd aan de verering van Mahá-Káli (Párvatí in haar vernietigende vorm), de volgende drie dagen wordt Mahá-Lakshmí vereerd, en de laatste drie dagen vindt de verering van Mahá-Sarasvatí plaats.

Alzo wordt de Oerkracht der Natuur (Ádi-Shakti) – naast de vele individuele verschijningsvormen (z.a. Nav-Durgá en Nav-Kumárí) – ook in de drie personificaties van de fundamentele activiteiten van Mahá-Shakti (Opperste Kracht) vereerd. Het is veelbetekenend, dat Sarasvatí als laatste (en niet als eerste) wordt vereerd, hoewel logisch gezien toch de verering van Kálí als laatste (en niet als eerste) zou worden verwacht. Maar met de verering van Mahá-Shakti wordt niet alleen een wetenschappelijke en wijsgerige waarheid omtrent heelal en natuur, maar ook een psychologische en religieuze realiteit ten aanzien van mens en leven tot uitdrukking gebracht. Zij heeft namelijk ook een diepe spirituele betekenis: Mahá-Kálí, de machtige kracht van de vernietiging, wordt als eerste vereerd, opdat de mens de negatieve neigingen en slechte eigenschappen in hem kan vernietigen en schoon schip met zijn innerlijk kan maken. Daarna wordt Mahá-Lakshmí vereerd, teneinde de positieve trekken en edele eigenschappen in de mens (de rijkdom van zijn hart) te kunnen cultiveren. En pas nadat de innerlijke persoonlijkheid van al het negatieve is gezuiverd en het positieve erin kan groeien, kan Mahá-Sarasvatí worden vereerd, want anders zal het creatieve toch niet kunnen gedijen!

Paramaribo, 24 januari 1981

Foto’s: internet

Universeel Feest

Het Holífeest, dat ook onder de dialectische benaming Phaguá bekend staat, is een nieuwjaarsfeest en een overwinningsfeest, met een universeel en democratisch karakter: de viering ervan beperkt zich niet tot de belijders van slechts één godsdienst, doch de gehele buurtschap doet eraan mee, zonder onderscheid van rang of stand, leeftijd of geslacht. De Holi, die een demonstratie van een fundamenteel vertrouwen in leven en mensheid is, is geen zuiver godsdienstig feest, doch heeft zowel een filosofische als een religieuze grondslag, terwijl de viering ervan een sterk folkloristisch karakter draagt.

Trouwens, in de Indische cultuur heeft er – in tegenstelling tot de Westerse – nooit enig principieel conflict tussen de diverse uitingen van het geestelijk leven bestaan: godsdienst, filosofie, wetenschap, kunst, alles vormt er een eenheid, daar alles doortrokken is van een spirituele en mystieke grondtoon. Het behoeft dan ook geen verwondering te wekken, dat ook in de Hindoefeesten deze wijsgerige trek niet ontbreekt. Het spirituele element wordt er tot uitdruk- .king gebracht door diverse symbolische verrichtingen, die even zo vele voorbeelden van filosofische en religieuze overtuigingen zijn. Dit is ook het geval met de Holi, die aan het begin van het nieuwe jaar wordt gevierd.

Aan de hand van een patrá of pancháng (almanak) wordt berekend, op welke dag de Holi valt. Zoals bij de meeste godsdienstige kalenders het geval is, wordt ook in de Hindoe-kalender gerekend met het maanjaar (annus lunaris) dat echter telkens met het zonnejaar (annus salaris) in overeenstemming wordt gebracht. Daar het maanjaar 354 dagen 8 uren 48 minuten en 34 seconden duurt, terwijl de lengte van het zonnejaar (burgerlijk jaar) 365 dagen 5 uren en 48 minuten en 45 seconden bedraagt, ontstaat er jaarlijks een achterstand van bijna 11 dagen. Deze wordt ingelopen door telkens na ongeveer 2½ jaar een schrikkelmaand (adhikmás, malmás of laund genoemd) in te lassen.

Hoewel de synodische maand – d.i. het tijdsverloop tussen twee volle manen – eigenlijk 29 dagen 12 uren 44 minuten en 3 seconden duurt, wordt om praktische redenen de maanmaand (más of mahíná) op 30 dagen gesteld. Elke maand – die met de eerste dag na volle maan (pratipadá of parivá) begint en met de dag van volle maan (Púrnimá of Púrnavási) eindigt – wordt in twee helften van 15 dagen verdeeld, namelijk de periode van de afnemende maan of de donkere maandhelft (krishna-paksh) en de periode van de wassende maan of de lichte maandhelft (shukla-paksh).

Het jaar nu eindigt met de volle-maandag (Púrnima) van de maand Phálgun of Phágun (februari/maart) en het nieuwe jaar begint op de eerste dag na volle maan (Pratipadá of Parivá) van de maand Chaitra of Chait (maart/april). Volgens de Vikram-Samvat – de jaartelling die in 57 v. C. door Keizer Vikramáditya werd ingesteld – loopt thans (1976) het jaar 2032 ten einde en zal het jaar 2033 zijn intrede doen, en volgens de Shak-Samvat – de jaartelling die in 78 n. C. door Koning Sháliváhan werd ingeluid – zal nu (1976) het jaar 1898 een aanvang nemen.

Nieuwjaarsfeest

Echter is de Nieuwjaarsdag niet zomaar willekeurig als eerste dag van het jaar aangenomen (zoals met l januari het geval is), doch hij heeft een diepere kosmische betekenis, waaraan de Indische eenheidsfilosofie van universalisme ten grondslag ligt. De Indiërs, die sedert het begin van hun geschiedenis een intens spiritueel verlangen hebben gekoesterd, kwamen reeds heel vroeg tot het besef van de dieperliggende innerlijke eenheid achter de verbijsterende verscheidenheid van uiterlijke verschijnselen. In het oudste religieus-literaire werk ter wereld, de Rig-Veda (± 2000 v. C.) wordt dit eenheidsbesef kort en bondig tot uitdrukking gebracht in de beroemde mantra (heilige Sanskrit-tekst): Ekam Sadviprá bahudhá vadanti (Het Werkelijke is Eén, de wijzen noemen Het met verscheidene namen).

Het is dan ook geheel in overeenstemming met deze Vedantische wereld- en mensbeschouwing, waarin de mens zich één weet en voelt met de hem omringende natuur, dat het Holifeest aan het begin van de lente valt, om welke reden het ook Vasant-Utsav (Lentefeest) wordt genoemd. Aangezien in de maand   Paush of Pús (december/ januari) de dagen bijzonder kort zijn – in feite valt de kortste dag van het jaar (21 december) in deze maand – wordt deze gekscherend soms Pús-Kanjús (Pús de Vrek) genoemd! Officieel wordt aangenomen, dat de kracht van de winter op de vijfde dag van de lichte maandhelft van Mágh (januari/februari) is uitgewoed, om welke reden deze dag als het theoretische begin van de lente wordt beschouwd en met Vasant-Panchamí wordt aangeduid.

Het Holifeest verheerlijkt het ontwakend leven aan het begin van de lente na een periode van diepe slaap, toen de gehele natuur in de greep van herfst en winter lag. Het principe van leven is warmte, koude is het zinnebeeld van de dood. Als het nieuwe leven weer bruisend naar voren treedt, de kale bomen vol ritselend-groene bladeren zitten en de vele ontloken bloemen een kleurenpracht ten toon spreiden, dan is het voor de mens tijd geworden om met de Natuur mede feest te vieren. Immers, de natuur rondom de mens is in diepste wezen in harmonie met zijn eigen innerlijke natuur, zoals zo treffend in de beroemde identiteitsformule van de Chhándogya-Upanishad wordt uitgedrukt: Tat tvam asi (Dat zijt gij)!

Overwinningsfeest

De Holi verzinnebeeldt de dood van de winter (het koude en sombere jaargetijde) en de geboorte van de lente (het warme en fleurige jaargetijde) en is dus in wezen een Overwinningsfeest: het symbool van de overwinning van het warme en bruisende leven op de kille krachten van de dood. Dit machtige natuurgebeuren, deze kringloop van slapen en ontwaken, van vergaan en ontstaan, van afsterven en weer levend worden in de natuur, is de grondslag voor de jaarindeling. Wanneer het jaar oud en afgeleefd is geworden, moet het verdwijnen, om daarna weer verjongd en springlevend terug te komen. Het nieuwe jaar begint op een tijdstip, dat de natuur allerwegen haar sluimerende krachten opnieuw ten toon spreidt in de vorm van allerhande kleuren en geuren van bladeren en bloemen. (Dit is ook in Suriname, dat geen winter en lente kent, met vele bomen toch het geval). En met de natuur viert de mens ook feest: hier ligt de zin van het op elkaar gooien met diverse kleurstoffen en reukwerken.

Ook op een andere wijze is de Holi een Overwinningsfeest: het is namelijk het symbool van de overwinning van het goddelijke op het goddeloze, van het goede op het kwade. Volgens de religieuze traditie van het Vishnuïsme is het Holifeest de herdenking van een gebeurtenis uit het leven van de jeugdige Prahlád (Pahlád), die een vurige vereerder was van Vishnu, het tweede aspect van de Trimúrti of Trideva (Goddelijke Drie-eenheid), en wel God als Onderhouder gezien. Vanwege zijn grote devotie (bhakti) voor Ram, een incarnatie (avatár)  van Vishnu, werd Prahlád naar het leven gestaan door zijn demonische vader Hiranyakashipu, die zichzelf tot God had geproclameerd. Toen het hem niet gelukte zijn zoon van diens vurige Vishnu-verering af te brengen, wilde hij hem met de hulp van zijn zuster, de heks Holiká, de vuurdood doen sterven. Maar dank zij zijn reine devotie werd Prahlád gered, terwijl zijn slechte tante Holiká geheel tot as werd gereduceerd en zijn goddeloze vader door Vishnu in de gedaante van Nar-Sinha of Nar-Singh (mens-leeuw) werd gedood.

Soms wordt het Holifeest eveneens als een Oogstfeest beschouwd, omdat het met Shrí of Lakshmí-Deví, de ‘godin’ van geluk en voorspoed (gemalin van Vishnu) in verband wordt gebracht. Aan Shrí is de achtste dag van de lichte maandhelft van Mágh (januari/februari) gewijd, om welke reden deze Shrí-Ashtmí wordt genoemd. In Suriname is dit feest van Shri geheel in onbruik geraakt. Op Java wordt het oogstfeest, ter ere van Dewi-Sri, nog algemeen gevierd. In vele streken van India worden in de smeulende as van de verbrande Holiká koren en peulen geroosterd en opgegeten, wat in Suriname sinds lang niet meer het geval is.

Vrolijk Feest

Op de dag van Vasant-Panchamí vindt de Holiká-Sthápná (ceremonieel planten van de Holiká) plaats: door de pandit wordt een takje van de renr (Ricinus, castorolieplant) geplaatst in een kuiltje, dat na een eenvoudige ceremonie (agyárí) was gegraven. Dit geschiedt in tegenwoordigheid van de gehele buurtschap, b. v. een dorp of een stadswijk. Is de Holiká eenmaal geplant, dan brengen volwassenen en kinderen iedere dag als ze erlangs komen, strohalmen, takjes en ander licht brandbaar materiaal mee om de brandstapel groter te maken. Dit gaat zo door, tot de volle-maandag (Púrnimá) van Phálgun, in de nacht waarvan de stapel in brand zal worden gestoken. Gedurende deze periode gaat men in groepen langs de huizen van de buurtbewoners speciale Holi-liederen zingen: chautáls (liederen met vier ritmen). Deze hele maand wordt daarom ook de mast-mahíná (uitgelaten maand) genoemd.

Het eigenlijke Holifeest begint op oudjaarsavond met de Holiká-Dahan, het verbranden van de Holiká, als symbool van de triomf van het goede. Met behulp van de patrá is het astronomisch gunstige moment voor deze ceremoniële handeling berekend. Zij wordt verricht door de pandit, die de stapel met ghi en manje-twijgjes in brand steekt. Alle aanwezigen (in vroeger tijden bevond ook de vorst zich onder hen) lopen vijf- of zevenmaal rond de brandende Holiká, terwijl ze chautáls en andere Holiliederen zingen. Onder het luid uitroepen van “Ho holari” wordt een speciaal liedje gezongen: Holiká mátá devo ásis, Bacche jiyen lákhonbaris (O, moeder Holiká, geeft u ons de zegen, Opdat de kinderen  honderdduizend jaar mogen leven). Nadat de Holiká tot as is gereduceerd wordt er weer gezongen; echter wordt nu geen zegen afgesmeekt, doch wordt de Holiká uitgedaagd en beschimpt. Luide wordt geroepen “arararara”, als begin van een kabír (kabírs zijn stichtelijke zowel als obscene liederen). Ook worden er andere liederen gezongen, zoals chautáls en jogíra’s (liederen met een zeer snel ritme). De volgende morgen trekt men weer naar de verbrandingsplaats, waar met de as van de verteerde Holiká stippen op het voorhoofd worden aangebracht, en men wenst elkaar geluk met de intrede van het nieuwe jaar.

Op diverse wijzen tracht men aan zijn vreugde en vrolijkheid uiting te geven. Zo werd vroeger ter verhoging van de pret onder het gewone volk, vooral op het platteland, soms met stof en as en zelfs met slijk en mest naar elkaar gegooid; vandaar de naam Dhúrvár of Dhurahrí of Dhurandí (as- of stofdag). Meer algemeen is het strooien of inwrijven met gekleurde poeders (abír en gulál), het gooien van kleurballen (kumkumá), het besproeien met gekleurde vloeistoffen en het besprenkelen met reukwater en parfum. Ook houdt men elkaar voor de gek met verzonnen boodschappen (in de trant van aprilgrapjes) en doet men soms de allerzotste dingen. Groepjes mensen trekken langs de huizen en zingen, naast chautáls, kabírs en jogirá’s, ook andere liederen, zoals ullárá’s en jhúmars (dansliedjes). Het is één en al vrolijkheid en uitbundigheid, echter binnen bepaalde perken van moraal en fatsoen.

Het Holifeest is essentieel een democratisch feest: op deze dag vallen alle standsverschillen weg: een ieder – jong of oud, arm of rijk, man of vrouw, intellectueel of arbeider, hooggeplaatste of dienaar – neemt deel aan de feestviering. Het Holifeest werkt altijd aanstekelijk, niet het minst door zijn sfeer van vrolijkheid en gelijkheid. Het is een uiting van een onverwoestbaar optimisme ten aanzien van leven en mensheid. De Holi staat er borg voor, dat – hoe donker de dagen ook mogen zijn, hoe schrijnend het kwaad ook aandoet – deze duisternis en dit kwaad niet van blijvende aard zijn, doch overwonnen zullen worden en voor licht en goed plaats zullen maken. Uit dit geloof kan de mens hoop en kracht putten, om telkens naar het betere en het hogere te streven en het leven waard maken geleefd te worden.

Paramaribo, 5 februari 1976

Dit artikel is opgenomen in de bundel Belangrijke Hindoe-Feest- en Hoogtijdagen samengesteld door:
K. Ramchand, uitgeverij Prakashan, december 2000

Foto’s: Ranjan Akloe (Holi-viering: Wijkpark Transvaal Den Haag 2019 en Suriname 2014 )

Gerelateerde artikelen:
Feest- en Hoogtijdagen 2020 en 5 jaar TIJDSCHRIFT HINDORAMA online

Het Communistisch Manifest uit 1848 van Karl Marx en Friederich Engels opent met de zin dat er een spook door Europa waart, te weten het spook van het communisme. In de 21^e eeuw waart er een nieuw spook: het spook van het identiteitsdenken. Het houdt in dat in ons denken en bij de analyse en beschrijving van de werkelijkheid wordt gefixeerd op identiteitsaspecten als cultuur, geslacht of etniciteit. Het betekent dat je niet vóór alles individu bent, maar vóór alles lid van een groep die dezelfde kenmerken bezit.

Identiteit heeft alles te maken met de existentiële vraag: wie ben ik? Op collectief of nationaal niveau zien we die behoefte terug in het definiëren van de nationale identiteit: wie zijn wij en wie is de ander? Dit identiteitsdenken hangt samen met modernisering, globalisering en migratie. Deze ontwikkelingen hebben niet alleen verandering tot gevolg, maar brengen ook verlies en ontwrichting met zich mee. Ze leiden niet zelden bij grote delen van de bevolking tot heimwee naar de gemeenschap en het gestructureerde leven dat ze menen te hebben verloren of waarvan ze dachten die ooit te hebben gehad. In dit verband spreekt men ook van identiteitspolitiek. In de Verenigde Staten en veel Europese en buiten-Europese landen zien we de opkomst van populistische partijen en politici die zich ten doel stellen de nationale identiteit te beschermen. Populisten spreken over bedreiging van de nationale cultuur door immigratie. President Trump wilde een immigratiestop van moslims in de VS. In India is recentelijk in december een wet aangenomen waarbij moslim-migranten worden uitgesloten van het Indiase staatsburgerschap. Meerderheden willen laten zien wie de baas is en minderheden eisen hun plaats op.

Ook in Nederland zien we het identiteitspolitieke denken terug. In dit verband kan worden genoemd de discussie over de Nederlandse identiteit waarbij migratie wordt gezien als een bedreiging. De leider van Forum voor Democratie (Thierry Baudet) heeft het over de ‘Boreale wereld’ [een Europa dat van oorsprong enkel door blanken was bevolkt en de wens om dit te herstellen en te behouden] en migratie als een ‘homeopathische verdunning’ van de autochtone Nederlandse bevolking. Daarnaast kan worden verwezen naar de huidige debatten over racisme en discriminatie, het Nederlands koloniaal en slavernijverleden en Zwarte Piet. Een belangrijk werk in het huidige antiracisme debat is de studie van Gloria Wekker (Witte onschuld, 2018) waarin zij naar de dominante manier waarop Nederlanders over zichzelf denken beschrijft: een rechtvaardige, ethische natie die kleurenblind is en dus vrij van racisme, en inherent superieur op moreel en ethisch terrein en daarmee een gids van andere volkeren en naties. Deze stelling onderbouwt ze met het concept cultureel archief: diep ingesleten attitudes en emoties die racisme in stand houd houden en hun oorsprong kennen in vierhonderd koloniaal verleden dat blanke Nederlandse gedragingen tot op de dag van vandaag doordesemen. Dit boek inspireerde weer andere auteurs en publicisten op sociale media in het antiracisme debat.

Hoe problematisch is identiteitsdenken of identiteitspolitiek? Bij het identiteitsdenken spelen vooral sociale media een niet te onderschatten rol in het hedendaagse discours dat bol staat van abjecte ontboezemingen op vrijwel ieder terrein die vervolgens voor dé sociale werkelijkheid worden gezien. Deze ontwikkeling op sociaal media werd door oud-president Obama getypeerd als de ‘online call-out culture’. Deze reacties op sociale media blijven uiteraard niet onopgemerkt. Identiteitsdenken wordt beschouwd als een giffabriek, de nieuwe apartheid, het nieuwe totalitarisme, deterministisch denken, een obsessie met afkomst en huidskleur die een onaangenaam gevolg voor onze onderlinge betrekkingen. En het zijn vooral autochtone blanke mensen die de volle laag krijgen. Het gevolg is wel dat tegenstanders van het identiteitsdenken alle grieven van de antiracismebewegingen op één hoop gooien met de impliciete boodschap ‘wat een gezeur allemaal’.

Ik zie niet in wat er mis is om je uit te spreken tegen Zwarte Piet of te pleiten voor meer aandacht voor het Nederlands slavernij- en koloniaal verleden. Punt is wel dat het identiteitsdenken vaak samen gaat met politiek correct denken omdat het voortvloeit uit een moreel dogma of ideologie. Hierdoor komen niet zelden bepaalde vrijheden in Nederland onder druk te staan. Zo krijgen sommige mensen geen podium, worden we geconfronteerd met ideologisch gemotiveerde taalzuiveringen (er rust een taboe op het woord neger), wordt antisemitisme door antiracisten in Nederland ontkend en worden journalisten, de politiek, de academische vrijheid en het land der letteren beïnvloed (zie onder meer Elma Drayer, Witte schuld 2019).

Vanaf september 2019 gebruikt het Amsterdam Museum de term ‘Gouden Eeuw’ niet meer, een term die in heel Nederland decennialang routinematig wordt gebruikt als aanduiding van het tijdvak van de 17e eeuw waarin de Republiek een economische en militaire wereldmacht was. In de optiek van dit museum is de term Gouden Eeuw sterk gekoppeld aan nationale trots waarbij de negatieve kanten van de zeventiende eeuw, zoals armoede, oorlog en slavernij nauwelijks voor het voetlicht komen. Het museum stelt dat het afstand doen van de term ‘Gouden Eeuw’ een stap is in een proces om het Amsterdam Museum meerstemmig en inclusief te maken. Ook de taal ontkomt niet aan taalzuiveringen. Het woord blank is door de NOS recentelijk in de ban gedaan en vervangen door wit omdat een kleine activistische groep dat wilde. ‘Blank’ is kennelijk een onzuivere term geworden. Toen uitgeverij De Arbeiderspers in 2017 aankondigde Negroland van de (zwarte) Amerikaanse schrijfster Margo Jefferson in een Nederlandse vertaling uit te brengen met titel ‘Negerland’, besloot de uitgevrij na protesten de Engelse titel maar aan te houden, terwijl opvallend genoeg elders in het boek het woord ‘Neger’ gehandhaafd bleef.

Ook is er vanuit de activistische hoek verzet tegen koloniale standbeelden (J.P. Coen, Generaal Van Heutz) of namen die verbonden zijn met kolonialisme (Coentunnel). Anti-Zwarte Piet activisten gaan de komende dagen tijdens de carnavalsoptochten in Brabant en Limburg letten op eventuele racistische manifestaties op de praalwagens. Kritiek op de fundamentalistische islam of zij die tegen het dragen van een boerka zijn in de openbare ruimte omdat zij het strijdig achten met Nederland als een open samenleving worden op één lijn gesteld met islamfobie.

Ik onderschrijf Wekkers analyse waarbij zij de illusie van Nederland als een kleurenblinde samenleving waar geen racisme bestaat doorprikt. Haar opvattingen over de witte erfschuld vind ik echter overdrijvingen en generalisaties en wetenschappelijk onhoudbaar. Mijn bezwaar tegen identiteitsdenken in Nederland is dat veel begrippen uit het Amerikaans identiteitspolitieke discours (institutioneel racisme, white privilege, agency, cultural appropriation) het antiracismedebat in Nederland zijn gaan beïnvloeden, terwijl de situatie hier echter anders is. Nederland is de VS niet waar tot medio jaren zestig het institutioneel racisme wettelijk verankerd was. Hierdoor is het identiteitsdenken in Nederland sterk veramerikaniseerd en gepolariseerd.

Punt is ook dat ‘zwarte’ auteurs die een knuppel in het politiek correcte hoenderhok gooien door de activisten worden geëtiketteerd als: bounty, huisallochtoon, Uncle Tom, etalageneger of sell-out, een verrader van de eigen soort. Deze verkettering zegt uiteraard veel over personen die in hun dogma’s of zwart-wit-denken gevangen zitten en iedere nuance per definitie afwijzen.

In een pluriforme samenleving als de Nederlandse leidt het hameren op identiteit vrij snel tot polarisatie en conflict. In sommige gevallen kan het op de spits drijven van een conflict (zoals in het Zwarte Piet-debat) een functie hebben om daarmee een doorbraak te forceren. Maar niet in alle gevallen is dit functioneel. Het identiteitsdenken verdeelt de wereld in hokjes: wit versus zwart, slachtoffers versus daders et cetera. De Amerikaanse politicoloog en filosoof Francis Fukuyama (Identiteit 2019) noemt het identiteitsdenken de politiek van ressentiment, het gevoel dat de waardigheid van een groep geschonden, gekleineerd of miskend wordt. Dit ressentiment gaat gepaard met eisen om publieke erkenning van de waardigheid van de desbetreffende groep. Identiteit kan gebruikt worden om mensen te verenigen, maar het kan tevens gebruikt worden verdeeldheid te zaaien. Identiteitspolitiek denkt te veel in termen van wij en zij.

Wij zijn echter geen gevangene van onze identiteit. Deze is namelijk niet eendimensionaal, maar multidimensionaal want ze steunt op vele facetten. Belangrijk is daarom de identiteit te verrijken tot een meervoudige identiteit. Ik pleit, in navolging van de Ghanees-Engelse filosoof Kwame Anthony Appiah (De leugens die ons binden, 2019), voor een ‘vederlichte identiteit’. Die vederlichte identiteit wijst ‘essentialisme’ in het denken over identiteit af, namelijk de gedachte dat identiteit berust op een harde, onveranderlijke kern. Hoewel elke groep behoefte heeft aan een gezamenlijk verhaal om de leden te binden, is het de kunst die identiteit flexibel te houden om onnodige polarisatie tussen bevolkingsgroepen te vermijden. In een pluriforme samenleving waarin mensen vertrouwen hebben in de toekomst is identiteit geen korset, maar dragen mensen hun identiteit vederlicht.

Speciaal aan Shiva gewijd is de nacht van de veertiende dag (chaturdashí) van de donkere maandhelft (krishna-paksh) van elke maand. Maar van al deze Shivrátri’s is die van de maand Phálgun of Phágun (febr./maart) de belangrijkste; deze staat bekend als Mahá-Shivrátri (de Grote Nacht van Shiva), dit jaar (1990) vallend op 24 februari. Waarom juist deze dag van elke maand als Shivrátri en die van de maand Phálgun als Mahá-Shivrátri wordt beschouwd, heeft te maken met een op astronomie en kosmologie gebaseerde diepzinnige filosofische symboliek en mystiek.

De Indische kalender werkt met maanmaanden (más), en wel met de synodische maand – het tijdsverloop tussen twee volle manen – die 29 dagen, 12 uren, 44 minuten en 3 seconden duurt, doch op 30 dagen wordt gesteld, en in twee helften wordt verdeeld: krishna-paksh, van de dag na volle maan tot en met de dag van nieuwe maan (de periode van de afnemende maan), en shuklapaksh, van de dag na nieuwe maan tot en met de dag van volle maan (de periode van de wassende maan). En het jaar eindigt met de maand Phálgun (febr./maart), waarna een nieuw jaar aanvangt (dan wordt het Holi-feest gevierd). Ook kosmologisch is er sprake van een cyclus: de periode van het bestaan van de kosmos is Brahm-Din (goddelijke dag) en die waarin het heelal er niet is, is Brahm-Rátri (goddelijke nacht).

Het Goddelijke, het Onpersoonlijke, Absolute (Brahman) doet zich, met het heelal in verband gebracht, aan de mens voor als de Persoonlijke God (Íshvar), die het heelal schept, onderhoudt en vernietigt om een nieuwe schepping mogelijk te maken. Gepersonifieerd vormen deze drie aspecten de Goddelijke Drieeenheid (Trimúrti): mannelijk voorgesteld (Trideva) zijn deze Brahmá (Schepper), Vishnu (Onderhouder) en Shiva (Vernietiger); vrouwelijk voorgesteld (Tridevi) zijn deze hun echtgenoten Sarasvatí, Lakshmí en Párvatí.

Elk van deze drie ’twee-eenheden’ wordt beschouwd als de oorsprong te zijn van één van de drie oereigenschappen (Gunas), die in diverse mengvormen in het heelal aanwezig zijn: sattva (sereniteit), rajas (activiteit) en tamas (inertie). Shiva nu, als de oorsprong van tamas (massa, traagheid, donkerte), de vernietiger van de kosmos om een nieuwe schepping mogelijk te maken, is symbolisch de heer van de nacht van de veertiende dag (chaturdashí) van de donkere maandhelft (krishna-paksh), waarin dé maan op het punt staat ‘vernietigd’ te worden (nieuwe maan). En aangezien Phálgun de laatste maand van het jaar is – de maand dus waarin het jaar ‘vernietigd’ wordt om het aanzijn aan een nieuwjaar te geven – is de Shivrátri van deze maand de Mahá-Shivrátri.

Traditioneel wordt de Mahá-Shivrátri beschouwd als de nacht, waarin het huwelijk van Shiva en Parvatí heeft plaatsgevonden, alsook de nacht waarin Shiva in de vorm van een Jyotir-Linga (vlammende zuil) aan Brahmá en Vishnu verscheen, om de mensheid de boodschap in te scherpen, dat welke vorm van God (Íshvar) ook wordt vereerd, er geen sprake is van verschillende ‘goden’, doch slechts van aspecten van één en dezelfde Persoonlijke God (Íshvar), die niet anders is dan het Absolute (Brahman), persoonlijk gedacht en voorgesteld.

Paramaribo, 12 januari 1990

Dit artikel is opgenomen in de bundel Belangrijke Hindoe-Feest- en Hoogtijdagen samengesteld door: K. Ramchand, uitgeverij Prakashan, december 2000

Lees ook:

HINDORAMA JRG2 NR1 (januari/februari 2001)
Feestdag Maha Shivaratri (N.T. Kool)

HINDORAMA JRG4 NR1 (januari/februari 2003)
Feestdagen • Wie is Shiva? – Het proberen te vatten van één van de meest diepzinnige voorstellingen van God (Hinduism Today) • Maha Shivaratri – De Grote Nacht van Shiva • Viering van Maha Shivaratri op Mauritius (Hinduism Today / Gilles Flament)

Indrukken van de eerste topbijeenkomst van het Global Peace Initiative of Women Religious and Spiritual Leaders (Genève, 6-9 oktober 2002)

“De toekomst van onze planeet is in handen van vrouwen.” Woorden van VN-chef Kofi Annan, waarmee hij een directe impuls aan vrouwen gaf om zich meer te profileren op wereldvraagstukken als vrede en veiligheid, groeiende armoede en milieuvervuiling. Tijdens het Global Peace Initiative of Women Religious and Spiritual Leaders kwamen van 6-9 oktober 2002 te Genève vrouwen bijeen uit de hele wereld en vanuit alle belangrijke religies en levensbeschouwingen: boeddhisme, christendom, hindoeïsme, islam, jodendom, baha’i, sikhisme, shinto, maori, indiaanse levensbeschouwingen enzovoort. Samen met hen schaarden ook vrouwen uit overheidskringen en de zakenwereld zich achter één doel: vrede op aarde. De bijeenkomst werd afgesloten met de aanvaarding van de Geneefse Verklaring van Vrouwen voor Wereldwijde Harmonie, Vrede en Gerechtigheid. Hierin wordt de specifieke bijdrage van vrouwen als leiders, intellectuelen, moeders en opvoeders benadrukt, evenals de kracht van spiritualiteit voor het vinden van oplossingen voor geweld, conflict en armoede.

Unieke kracht van de vrouw

Dit vredesinitiatief is een direct uitvloeisel van de VN-Vredes­millenniumtop van Geestelijke Leiders die in september 2000 werd gehouden voorafgaand aan de Millenniumtop van Regeringsleiders. Door de eeuwen heen wordt godsdienst maar al te vaak misbruikt om haat te zaaien. Religie en levensbeschouwing hebben echter juist een inherente kracht om vrede te propageren, een kracht die nog veel te weinig wordt benut. Met de Millenniumtop in 2000 creëerde Kofi Annan de mogelijkheid voor religieuze en spirituele leiders wereldwijd om onder auspiciën van de VN met elkaar in dialoog te treden ter bevordering van het welzijn van de mens op deze wereld. Deze dialoog werd in juni 2002 geïnstitutionaliseerd met de oprichting te Bangkok van de Wereldraad van Religieuze Leiders, waarvan het hoofdkwartier is gevestigd in New York.

Bawa Jain die door de VN werd gevraagd als secretaris-generaal van de Vredesmillenniumtop, is ook de eerste secretaris-generaal van deze Wereldraad. Hij is onder meer als oprichter van de World Movement for Non­violence een zeer vooraanstaand voorvechter van wereldharmonie. “Deze Wereldraad brengt voor het eerst alle belangrijke religiën en levens­be­schouwingen bij elkaar. De Wereld Islamitische Raad en de Wereldraad voor Kerken vertegenwoordigen slechts één bepaalde religie. Het is zaak dat wij met zijn allen samen, in harmonie, in dialoog en in samenwerking met de VN de grote problemen van de wereld aanpakken. Onze bijdrage is om vanuit religie en spiritualiteit waarden en normen te bevorderen die door alle geloofstradities worden gedeeld.” Hoe kijkt hij als medeorganisator van het vredesinitiatief van vrouwelijke religieuze en spirituele leiders aan? Zijn vrouwen beter toegerust dan mannen om de wereldproblemen aan te pakken? “Vrouwen vertegenwoordigen een belangrijke bron van kracht en inspiratie die moet worden aangemoedigd. Zo’n bijeenkomst sterkt vrouwen in hun zelfvertrouwen. Het gaat er niet om dat zij beter zijn dan mannen of omgekeerd dat mannen beter zijn. Ze zijn anders, ze representeren een unieke kracht.”

Deze zienswijze werd ook uitgedragen door Swami Dayananda Saraswati, oprichter van de All India Movement for Seva en covoorzitter van de Wereldraad. Hij vindt de idee van gelijkheid tussen mannen en vrouwen niet nastrevenswaardig. “Een man is een man, een vrouw is een vrouw. Hij is uniek, zij is uniek. Ieder draagt op eigen wijze bij aan het gezin, de samenleving, de wereld. De hindoefilosofie gaat ervan uit dat de man niet compleet is zonder de vrouw en andersom. God Shiva beeldt dit idee uit. Zijn beeltenis geeft de onderling van elkaar afhankelijke mannelijke en vrouwelijke aspecten weer. Dit is de zgn. genderbenadering waar men het tegenwoordig over heeft.” God Shiva als vernietiger van het kwade met het doel orde te herscheppen, past naadloos in het idee dat aan de bijeenkomst ten grondslag ligt en Swami Dayananda Saraswati schonk de organisatie dan ook een groot bronzen Shivabeeld.

Sobonfu Some, een spirituele leidster uit Burkina Faso, is het niet geheel eens met de swami. “Vanuit het oogpunt van onze natuurlijke aanleg kan ik met hem meegaan. Maar gelijkheid in de zin van gelijkberechtiging van mannen en vrouwen is nog altijd een belangrijk doel dat we niet uit het oog moeten verliezen.” Ze vindt overigens dat je niet over mannen en vrouwen moet spreken alsof het om een competitie gaat. (“Vrouwen kunnen onderling nog veel competitiever zijn!”). Maar het is een feit, zeker in de traditie waar zij uit komt, dat de enige die een vrouw bewust kan maken van haar eigen kracht, een vrouw is. “En het is ook een feit dat een vrouw vanwege haar vermogen kinderen te baren over een unieke fijngevoeligheid bezit die positieve energieën kan opwekken.” Ook de Venezolaanse Maytte Sepulveda die met haar Sharing Foundation vooral actief is in Latijns-Amerika en het Caribisch Gebied, ervaart de positieve energie van vrouwen. Zij is een voorvechtster van de verheffing van de mens via een moreel revival. “Ik geloof er heilig in dat via een interne transformatie van het individu veel externe bedreigingen kunnen worden opgevangen. Ik zie veel situaties van bittere armoede, verval van normen, gebrek aan zelfrespect en zelfvertrouwen, apathie, onwetendheid, geweld en uitbuiting. En dan zijn het meestal de vrouwen die openstaan voor het onderkennen van de problemen en de bereidheid er iets aan te doen.”

Als ceremoniemeester van de bijeenkomst trad op actrice Linda Gray, Goodwill Ambassador voor de VN op het gebied van bevolkingsvraagstukken. Menigeen kent haar wellicht beter als Sue Ellen, de echtgenote van JR Hewing in de populaire tv-serie Dallas van de jaren ‘70/’80. Naast haar persoonlijk leven (“Ik ben moeder en grootmoeder”) ziet ze in haar werk voor de VN hoe belangrijk de rol van vrouwen overal ter wereld is als voedster en opvoedster. “Deze rol maakt dat vrouwen een inherente spiritualiteit bezitten. Ze zijn bezig binnen hun eigen culturele en traditionele context, maar er is een grote en mooie overeenkomst. Overal willen vrouwen hetzelfde voor hun kinderen: een veilige toekomst.” Wat zegt de actrice op opmerkingen van mannen dat vrouwen die zich in de spiritualiteit storten een stelletje gefrustreerde feministen zijn met een nieuwe uitlaatklep? “In eerste instantie kan frustratie meespelen, maar vrouwen groeien. Je blijft niet op hetzelfde niveau. Mannen die dat soort opmerkingen maken, zijn vaak op een bepaald niveau blijven steken en ze kunnen de dingen niet anders zien. Vanuit hun niveau bekeken hebben ze misschien wel gelijk.”

Een andere aanwezige Hollywoodactrice was Lindsay Wagner, bekend van vele tv-films waaronder de serie Bionic Woman (‘70/’80). Sedert vier jaar is ze niet meer zo actief in de filmwereld en houdt ze zich veel met sociaal werk bezig. Vooral met mishandelde en misbruikte kinderen. Als boeddhiste is mededogen voor haar in het dagelijkse leven de leidraad. “Ik ga ervan uit dat de familie de hoeksteen is van de samenleving. Educatie van alle familieleden is erg belangrijk. Ouders vervullen een rolmodel voor kinderen en opvoeding is van wezenlijk belang voor wat de kinderen later gaan doen. Vrede en veiligheid beginnen bij het gezin.” Hoe kijkt zij aan tegen de plannen van president Bush om Irak aan te vallen? “Ik vind het een waanzinnig plan. Je kunt proactief zijn, maar niet vanuit een idee van dominantie, vanuit het “ik ben de baas”- syndroom. Daarmee win je niks. Alleen een groter ego, misschien.”

Waar zijn de Bollywoodactrices? Madhulekha Sawhnet, lid van het organiserend comité, denkt dat er zeker wel Indiase actrices geïnteresseerd zijn. Ze zijn alleen nog niet actief benaderd. “Ik denk dat een Shabana Azmi wel te vinden is voor deze zaak.” Madhu, binnenhuisarchitecte van beroep, rolde hierin vanwege haar band met Bawa Jain. Bij de oprichting van de Wereldraad in Bangkok, waar zij woonachtig is, heeft ze ook actief meegeholpen. Ze voelt zich erg op haar gemak in deze sfeer. “Ik ben niet zo’n sociaal persoon. Eigenlijk houd ik helemaal niet van grote gezelschappen. Maar hier is de houding van mensen anders; iedereen is doordrongen van spiritualiteit en niemand is hoogmoedig. Ergens anders zou je niet zo gemakkelijk in gesprek raken met een filmster. Hier gaat dat vanzelf. Iedereen voelt zich met elkaar verbonden.” Zakenvrouw Asha Sehgal die een grote uitgeverij in Bangkok runt, zet zich ook in voor de spirituele zaak. “Ik ken Bawa Jain vanuit onze studietijd in New Delhi en heb zijn passie voor het bijeenbrengen van alle geloven altijd bewonderd.” Zoals Jain zelf zegt: “Het is voor mij niet gewoon een job, het is mijn leven.”

Vanuit Nederland was aanwezig Chan Baidjnath Misier, voorzitter van stichting Ashrama. Hij treedt op als één van de adviseurs van Bawa Jain. Hij vindt het jammer dat de verschillende Surinaamse spirituele en religieuze tradities niet vertegenwoordigd zijn. “Ik ben voornemens toe te werken naar een raad in Nederland waarin alle Surinaamse groeperingen participeren met minimale culturele barrières. Het gaat erom dat wij allen wereldburgers zijn die alle kleuren van de regenboog vertegenwoordigen.”

Spiritualiteit en ontwikkeling

Waarom is er ondanks alle hulp die er geboden wordt, nog steeds zoveel armoede in de wereld? Dr. Kamla Chowdry is ervan overtuigd dat dit te maken heeft met de verwaarlozing van spiritualiteit. “De ontwikkeling die mensen in arme landen nodig hebben is geen kopie van het westen. Wij moeten onze eigen spirituele wortels aanboren om in onszelf de bewustheid te creëren dat we ons kunnen ontwikkelen. Hulp is daarbij welkom, maar als instanties als de Wereldbank weigeren ook maar enige aandacht aan de kracht van spiritualiteit te geven, dan zal hulp weinig effectief blijken.” Chowdry, een fervent aanhangster van de Gandhiaanse leer van geweldloosheid, behoort tot de groep van experts die de VN Secretaris-Generaal bijstaan op het gebied van duurzame ontwikkeling. Zij was nauw betrokken bij de VN-top over duurzame ontwikkeling in Johannesburg in september 2002. Ter ondersteuning van haar stelling verwijst ze naar het boeddhistische concept van shramdan. Shram betekent moeite, inspanning en dan geven. Deze waarde zet mensen ertoe om te werken vanuit het idee dat zij daarmee innerlijke vrede en zelfrespect verwerven. In Sri Lanka is er een hele shramdan-beweging op gang gekomen die in 22000 dorpen tot positieve resultaten heeft geleid. Chowdry vertelt ook dat de Ramakrishna Mission in zo’n 22 landen het concept van sarvadai (voordeel voor eenieder) toepast. Het leidende beginsel hierbij is karuna (mededogen). “Het ontwikkelingsproces is een proces van bewustwording. Om jezelf, je eigen kracht en eigenwaarde te kunnen ontdekken, zijn religie en spiritualiteit onontbeerlijk”, aldus dr. Kamla Chowdry.

Uitreiking Gandhi-King prijs aan Amma

Tijdens de bijeenkomst werd de Gandhi-King Award for Non-Violence uitgereikt aan Sri Mata Amritanandamayi Devi, beter bekend als Amma. Zij kreeg de prijs voor haar tomeloze inzet ten behoeve van armen. Via haar uitgebreid netwerk van liefdadigheidsinstellingen draagt ze wereldwijd haar boodschap van liefde, mededogen en vrede uit. De uit Kerala afkomstige heilige is één van de meest vooraanstaande vertegenwoordigers van het hindoeïsme in de traditie van Vivekananda en Ramakrishna. Amma is een buitengewoon toegankelijke, aardse, ondernemende en humorvolle vrouw. Haar gewoonte om iedereen innig te omhelzen en moed in te spreken heeft haar de bijnaam van “hugging mother” bezorgd. Eerder ging de Gandhi-King prijs naar Nobelprijswinnaars Kofi Annan, VN Secretaris-Generaal, en Nelson Mandela, oud-president van Zuid-Afrika. In 2001 was de Britse primatoloog Jane Goodall de trotse ontvangster. Naast haar interesse voor chimpansees heeft Goodall het wereldwijde programma Roots and Shoots opgezet dat beoogt onder jongeren begrip te bevorderen voor verschillende culturen, religies, etnische groepen en leefomstandigheden. Voor haar werk ontving ze ook een Britse koninklijke onderscheiding. In een stampvolle zaal in het Palais des Nations te Genève reikte Goodall in aanwezigheid van de VN Hoge Commissaris voor de Rechten van de Mens, De Mello, de Gandhi-King prijs uit aan Amma die het volgende zei: “Deze prijs is vernoemd naar twee grote zielen, Mahatma Gandhi en Martin Luther King. Onbevreesd stelden zij zich in dienst van vrede, harmonie en gelijkheid. Amma aanvaardt deze prijs namens eenieder die, waar ook ter wereld, voor vrede bidt en werkt. Dat deze prijs ons mag inspireren tot verdubbeling van onze inspanningen om vrede op deze planeet te brengen.”

Bij de foto’s: 1) Kanta Adhin en Bawa Jain 2) Dena Merriam, organisator van het Global Peace Initiative, krijgt een Shivabeeld cadeau 3) Sobonfu Some, spiritueel leidster uit Burkina Faso 4) Vyash Misier met Linda Gray 5) Actrice Lindsay Wagner 6) Zakenvrouw Asha Sehgal (l)en Prinses Norodom van Cambodja 7) Inheemse spirituele leiders uit Nieuw Zeeland met Hindorama-fotograaf Amrika Anroedh (4e v.l.n.r.) en uitgever Radjin Thakoerdin 8) Dr. Kamla Chowdry 9) Amma ontvangt de Gandhi-King prijs van Jane Goodall. Midden achter: VN Hoge Commissaris voor de Rechten van de Mens, De Mello 10) Moslimvrouwen uit verschillende landen

Eerder verschenen in Tijdschrift Hindorama jrg 3, nr 6 november/december 2002

Ouders zijn de eerste guru’s van een kind. Daarom is het nuttig de aandacht te vestigen op wat ouders hun kinderen en eventueel kleinkinderen le­ren, op­dat deze de maatschappij als stabiele volwassenen kunnen tegemoet treden. Om het karakter van het kind positief te beïnvloeden zouden ouders zich moeten concentreren op negen basiskwaliteiten die voor de ontwikkeling van het kind van belang zijn. Kin­deren observeren hun ouders en het is daarom van belang dat de ouders zelf deze kwaliteiten in de praktijk brengen.

Positief zelfbeeld

Er zijn veel jongeren die met een negatief zelfbeeld rondlopen, een gevoel van minderwaardigheid. Dit kan verband houden met gedrag van ouders die hun kinderen regelmatig bekritiseren met woorden als “Je bent zo stom!”, “Hoe kan je zo stom zijn?”, “Het zal nooit wat worden met jou.” Deze opmerkingen worden soms schertsend gemaakt, maar ook dan is het beter om dit niet te doen en het kind positief te benaderen. Natuurlijk moeten ouders hun kinderen corrigeren als die verkeerde dingen doen, zoals een ander slaan of uitschelden. Echter er moet onderscheid worden gemaakt tussen de persoon en het gedrag. Het gedrag is dwaas, niet het kind. Je zou dus aan het kind kunnen zeggen: “Wat je aan het doen bent, is dom. Ik neem aan dat je slim genoeg bent om dat te weten en zulk gedrag in het vervolg achterwege zult laten.” Als een kind een goed gevoel over zichzelf heeft, is het ook gemakkelijker om te kunnen omgaan met de leringen van het hindoeïsme over het innerlijke, goddelijke zelf.

Zelfcorrectie

Ouders kunnen deze kwaliteit in hun kinderen tot ontwikkeling brengen door hen te leren dat fouten maken niet slecht of dom is. Iedereen maakt fouten. Het is een natuurlijk gegeven dat we als mens niet alles snappen en daardoor ook fouten maken. Ouders moeten het kind leren wat het niet weet zonder het kind een gevoel van schaam­te te geven. Ze moeten de kinderen aan­moedigen om zelf na te denken over wat ze doen; welke effecten hebben hun handelingen? Door hierover na te denken wordt het kind gestimuleerd om ook zelfcorrigerend op te treden. Deze kwaliteit van zelfreflectie en zelfcorrectie zorgt er ook voor dat we spiritueel sneller kunnen groeien.

Zelfbeheersing

Hoe kan een kind worden geleerd zichzelf te beheersen en emoties als boosheid onder controle te krijgen? Hier kan worden verwezen naar de gedragsregels die in het hindoeïsme met de term yama’s worden weergegeven. Deze ya­ma’s, vedische beginselen van zelfbeheersing die de omgang met anderen harmoniseren, zijn: ahimsa (geweldloosheid), satya (waarheid), asteya (niet hebzuchtig zijn), brahmacharya (kuisheid), kshama (toegevendheid), dhriti (standvastigheid), daya (mededogen), arjava (eerlijkheid), mitahara (gematigde eetlust), saucha (zuiverheid). De kwaliteit van zelfbeheersing maakt dat een mens succesvoller is in het bereiken van uiterlijke en innerlijke doelen.

Zelfvertrouwen

Dit komt tot uiting wanneer een kind zich geconfronteerd ziet met een moeilijke taak en de eerste gedachte is dat het deze taak kan verrichten. Onge­luk­kigerwijs zijn er vele jonge volwassenen die kampen met onzekerheid en altijd het gevoel hebben iets niet aan te kunnen. Hoe kan deze kwaliteit bij een kind worden ontwikkeld? Zelfvertrouwen hangt samen met een positief zelfbeeld. Als ouders hun kind helpen steeds moei­lijkere dingen te doen, dan zal naarmate de resultaten succesvol zijn het zelfvertrouwen van het kind groeien. Het is belangrijk het kind ook te prijzen als het geslaagd is een taak te volbrengen. Als een kind verlegen is en op school bijvoorbeeld geen presentaties durft te geven, moet je als ouder het kind thuis helpen. Haal desnoods hulp erbij om dit probleem te overkomen. Zelfver­trou­wen trekt succes aan, niet alleen met betrekking tot uiterlijke zaken, maar ook met betrekking tot de innerlijke ontwikkeling.

Tevredenheid

Deze kwaliteit zie je bij kinderen die in de regel vrolijk en gelukkig zijn. Ouders moeten hun kinderen op een speelse wijze leren dat geluk niet zozeer afhankelijk is van externe omstandigheden als wel van hoe wij tegen het leven aankijken, een vrij leven vol met uitdagingen. Ze moeten tevreden leren te zijn met wat ze hebben en niet ontevreden met wat ze niet hebben. Het kind wordt hierbij uiteraard in belangrijke mate beïnvloed door de instelling van de ouders. Ook deze moeten tevredenheid uitstralen.

Vroom gedrag

Zulk gedrag zie je bij mensen die anderen van nature vriendelijk, edelmoedig en respectvol tegemoet treden. Dit kun­nen we doen als we de zegen van God en onze guru’s vragen. Voor de ontwikkeling van deze kwaliteit is het van belang de niyama’s in acht te nemen. Dit zijn de vedische beginselen die, indien nageleefd, het persoonlijk leven van een mens vredig maken: berouw, tevredenheid, grootmoedigheid, geloof, toewijding aan God, het volgen van de leer, gebruik van intuïtie en verstand, heilige gelofte, reciteren van mantra’s en uiterste soberheid/discipline. Vroom gedrag kan worden gestimuleerd door het kind bij belangrijke momenten in het leven te laten stilstaan door middel van een gebed. Bijvoorbeeld aan het begin van de schoolperiode, voor examens en dergelijke.

Vaardigheid in het oplossen van conflicten

Dit houdt in dat we onze verschillen van mening uit de weg proberen te ruimen door middel van onze intelligentie en het zoeken naar een win-win-situatie. Als kinderen boos op elkaar zijn en verbale of fysieke kracht gebruiken om hieraan uitdrukking te geven, is het aan de ouders om rustig met hen te praten; met hen de mogelijkheden door te nemen die zouden kunnen leiden tot een oplossing van het conflict zonder het gebruik van verbaal of fysiek geweld. Het gaat erom de instelling van ‘Ik wil winnen en jij moet verliezen’ weg te nemen en die te vervangen door ‘Ik win wanneer iedereen wint.’ Als we op deze wijze onze conflicten kunnen op­lossen, kunnen we ons leven verheffen en ons onderbewustzijn vrijhouden van beroering die wordt veroorzaakt door de gedachte aan onbeslechte ruzies.

Gehechtheid aan ouders

Dit zie je wanneer kinderen die al volwassen zijn er toch plezier in hebben tijd met hun ouders door te brengen, omdat er een sterke band van liefde en begrip be­staat. Vaak genoeg zie je echter gevallen waarbij jongens het huis uitgaan en zo weinig mogelijk contact met de vader willen hebben. Om een hechte relatie met ouders te ontwikkelen is het be­lang­rijk om kinderen te knuffelen en te zeggen dat je van hen houdt. Afstand wordt gecreëerd als je nooit zegt dat je van het kind houdt. Verder is het be­lang­rijk dat je kinderen positief tegemoet treedt wanneer zij fouten maken en hen niet alleen maar verwijten maakt. Besteed genoeg tijd met de kinderen, speel spelletjes met hen. Kin­deren voelen aan wanneer een atmos­feer niet bedreigend is. Dan voelen ze zich ook veilig om allerlei zaken met hun ouders te bespreken. Ze voelen de liefde. Een afstandelijke sfeer komt bedreigend op kinderen over. In zo’n situatie hebben ze allerlei geheimen voor hun ouders; durven ze niet alles bespreekbaar te maken. Een goede relatie met de ouders heeft een positieve invloed op andere relaties, ook die met God.

Onbevooroordeelde geest

Wanneer we onbevooroordeeld zijn, zien we in een ieder God en maken geen probleem van verschillen op basis van etnische of religieuze afkomst. Worden we geboren met vooroordelen? Absoluut niet! Deze worden ons ge­leerd, thuis, op school of ergens anders. Wij kunnen een onbevooroordeelde geest bij onze kinderen ontwikkelen door hen te leren dat de hele wereld één grote familie is en dat alle mensen goddelijke wezens zijn. Vooroordelen die de kinderen elders leren, moeten thuis door de ouders worden besproken en deze houding moet worden gecorrigeerd. Het kind moet worden geleerd niet te generaliseren, maar iedereen op zijn eigen merites te beoordelen. Zo brengen we het kind tolerantie bij en kan het zich makkelijk bewegen in een multi-etnische en multireligieuze om­geving.

Uit: Hinduism Today | juli / augustus / september 2002 [Vertaling: Sampreshan]

Wie in contact komt met een andere etnische groep of in een ander land komt, ervaart dat in bepaalde opzichten mensen daar anders omgaan met elkaar en met situaties. Dat wat opvallend anders is, noemen we in de regel typisch. Boeken over typisch Nederland of typisch Nederlanders vormen al enkele decennia een populair genre en vinden gretig aftrek bij het grote publiek. Het gaat om boekjes waarin wordt geschreven over eigenaardigheden van Nederlanders. Uit al deze boekjes wordt over het algemeen een beeld van de Nederlandse volksaard gepresenteerd: gezelligheid, vrijheid, gelijkheid, tolerantie, recht voor z’n raap, handel is handel, de vermanende vinger, directheid, overal een mening over hebben, doe maar gewoon, dan doe je al gek genoeg, altijd klagen (vooral over het weer), nuchterheid, zuinigheid, je kop niet boven het maaiveld steken, gedogen, de rekening graag apart betalen (going Dutch is een Engelse uitdrukking hiervoor), afspraak is afspraak et cetera.

Stereotypen

Deze beschrijvingen moeten we vooral niet al te serieus te nemen. De vele voorbeelden zijn stereotypen. Zij zijn niet onwaar, slechts incompleet. In stereotypen zit niettemin een kern van waarheid. Deze beschrijvingen zijn eigenlijk primair bedoeld voor Nederlanders om zichzelf in de lachspiegel te zien. Sommigen zullen zich herkennen in de vele voorbeelden, anderen weer niet.

Op deze ‘eigenaardigheden’ valt veel aan te merken. Onderzoekers wijzen erop dat al deze observaties weliswaar een attenderende functie hebben, maar in wetenschappelijk opzicht onbruikbaar zijn. Of deze eigenaardigheden ook werkelijk eigenaardig zijn, is ook moeilijk vast te stellen. De ‘typische Nederlander’ bestaat net als ‘de typische Belg, Duitser of Hindostaan’ ook niet. Tussen mensen in een land of van dezelfde etnische groep bestaan namelijk grote verschillen. Deze verschillen hangen vaak samen met de sociale en economische achtergrond, genoten opleiding, de woonplaats of provincie, de religieuze achtergrond et cetera. Zo heb ik, generaliserend gesproken, bij een Brabander of Limburger een ander beeld dan bij een Groninger of iemand die uit de bible belt (gereformeerd Nederland) komt. De zuiderling associeer ik met gezelligheid (carnaval), de Groninger met stugheid en een gereformeerde uit de bible belt met zwaarmoedigheid. In de praktijk zal natuurlijk niet iedere zuiderling, Groninger of gereformeerde aan dit beeld voldoen.

Eigenaardigheden

Hoewel Nederlanders het in essentie eens zijn over wat typisch Nederlands is, zijn zij het niet altijd eens over de invulling daarvan. Waar voor de één vrijheid betekent dat je vrij bent om vast te houden aan bepaalde tradities, is voor de ander vrijheid juist de mogelijkheid om daar tegen te demonstreren. Het betekent echter niet dat er geen nationale cultuurverschillen of nationaal gekleurde eigenaardigheden zijn. Deze eigenaardigheden hebben alles te maken met taal en de eigen geschiedenis. Het gaat dus om een soort collectieve mentaliteit of gedragingen; zaken of verschijnselen die we vaak terug zien bij veel leden van een groep.

Ik zoom hier in op de typisch Nederlandse term gezelligheid. In praktisch veel zaken in Nederland dient gezelligheid voorop te staan. Dit begrip kent geen equivalent in een andere taal. Het is vooral een gevoelskwestie en daarom ook moeilijk uit te leggen. Ik herinner me van het journaal een protestdemonstratie van de ‘gele hesjes’ (dit in navolging van de gele hesjes in Frankrijk) op het Binnenhof in Den Haag ergens in september waarbij de commandant van de ME naar de leider van de gele hesjes toeliep met de mededeling: ‘we houden het wel gezellig hè’. Leg dat maar eens aan een buitenstaander uit wat nu hiermee precies werd bedoeld. Of neem de protestdemonstraties van de boeren met hun tractoren op het Malieveld in Den Haag in oktober. De boeren konden rekenen op veel sympathie van de bevolking. Die sympathie nam echter af toen de boeren bij hun protest in Groningen de voordeur van het provinciehuis met een sjofel ramden: deze actie had niets meer te maken met gezelligheid. Ik verwijs hierbij ook naar de actie tegen Zwarte Piet. Een deel van de Nederlandse bevolking keert zich tegen de activisten, niet alleen omdat zij de sinterklaasviering met Zwarte Piet een belangrijk onderdeel vinden van de Nederlandse traditie, maar ook omdat zij vinden dat de activisten de ‘gezelligheid’ bij dit kinderfeest verstoren. Ook wil ik wijzen op een onderzoek van een aantal jaren geleden door een Amerikaan naar het onderwijs in Nederland. Kenmerkend voor het pedagogisch regime in het Nederlandse onderwijs vond hij de heersende gezelligheid. Hij kon dit moeilijk vertalen en koos maar voor de titel van het hoofdstuk waarin hij het pedagogisch regime beschreef: ‘School must be gezellig’.

Ook op andere vlakken komen we de typisch Hollandse gezelligheid tegen, zoals bij de aankleding van de kleinste kamer in een doorsnee Nederlands woonhuis: de verjaardagskalender die aan de binnenkant van de toiletdeur is opgehangen met daarop verjaardagen van familieleden of kennissen, de aanwezigheid van lectuur en de toiletregels op een sticker met name voor de heren: Heren graag de bril omhoog, de dames zitten ook graag droog / Heren: kom dichterbij, hij is korter dan je denkt. Of de oproep aan alle toiletgebruikers: Denk niet bij het laatste vel, de volgende die redt het wel.

Ook bij verjaardagen is gezelligheid troef: alle gasten die in een kring zitten worden gefeliciteerd en moeilijke gespreksonderwerpen zijn taboe, zoals religie en politiek want het moet vooral gezellig zijn en blijven. Bij vertrek worden gastheer en -vrouw bedankt voor de gezelligheid.

Hindostaanse volksaard

Hoe is het gesteld met de Hindostaanse volksaard en wat is nu typisch Hindostaans? Ik waag een poging en benoem als typisch Hindostaans: zuinigheid, drive om vooruit te komen, materialisme, bescheidenheid, maatschappelijk succes binnen de eigen Hindostaanse groep etaleren, buiten de Hindostaanse groep zo min mogelijk opvallen, individualiteit is ondergeschikt aan de groep, sociale controle, zich houden aan sociale conventies binnen de Hindostaanse groep (manai ka boli), bij voorkeur huwen met een Hindostaanse partner, sterke familiebanden et cetera. Deze kenmerken manifesteren zich vervolgens in opvattingen, gedragingen en levensstijlen.

Ik zal dit aan de hand van twee voorbeelden toelichten. Op Hindostaanse verjaardagen is het gebruikelijk dat ontvangen cadeaus niet meteen worden opengemaakt, maar keurig  worden weggelegd of weggezet. Op een later tijdstip als de gasten inmiddels zijn vertrokken, worden de cadeaus uitgepakt en al dan niet gewaardeerd. Dit verschijnsel is echter niet typisch Hindostaans. Het komt ook voor bij andere Surinaamse bevolkingsgroepen en andere niet-westerse culturen. De reden zou zijn dat in de eerste plaats het bezoek wordt gewaardeerd, terwijl het meegebrachte cadeau feitelijk bijzaak is. Een andere verklaring die ik eens hoorde uit de Creoolse groep, is dat binnen iedere familie je te maken hebt met enerzijds leden die maatschappelijk gezien succesvol zijn en anderzijds leden die het niet zo breed hebben. Om te voorkomen dat gasten duidelijk het verschil merken in jouw waardering van cadeaus van beide groepen, wordt het cadeau niet bij ontvangst geopend. Op die manier breng je personen die het niet zo breed hebben en desondanks een cadeau hebben meegenomen, niet in verlegenheid.

Een tweede voorbeeld van wat ik als typisch Hindostaans beschouw, betreft Hindostaanse bruiloften. Massaliteit (tussen de 150 en 300 gasten) is een typisch kenmerk van deze bruiloften. Iedereen die op welke manier dan ook tot de familie en kennissenkring wordt gerekend, wordt uitgenodigd. Ook als je geen uitnodiging hebt voor het bruiloftsfeest, kun je met een gerust hart mee met iemand die wel uitgenodigd is. In de Nederlandse context is dit not done. Op de huwelijksavond is het een drukte van jewelste met onder meer hollende en schreeuwende kinderen. Weinig aandacht gaat uit naar de huwelijksceremonie: het is alsof iedereen in de zaal zit te wachten totdat de muziekband begint te spelen. Met de muziek ontstaat er langzamerhand sfeer, maar tegelijkertijd stokt op dat moment iedere mogelijkheid tot conversatie, gezien de decibellen die de muziekband produceert. Ik ontkom niet aan de indruk dat de geproduceerde geluidsvolume door de band omgekeerd evenredig is aan de muzikale kwaliteit van de band. Bij de bar kun je alleen frisdrank bestellen. De huwelijksceremonie heeft een religieus karakter en daar hoort er geen alcohol bij, maar er zijn altijd enkele familieleden op het feest die flessen whisky hebben liggen in de kofferbak van hun auto, compleet met koelbox met daarin frisdrank en ijs. Je ziet dan op zo’n avond regelmatig op de parkeerplaats een groepje mannen (geen vrouwen!) rond de kofferbak van een auto staan, die zich te goed doen aan alcoholische dranken. Als buitenstaander vind je gemakkelijk aansluiting bij zo’n gezellig onderonsje van de heren bij de auto; je bent immers een van de gasten op het huwelijksfeest en naar alle waarschijnlijkheid een ‘ver’ familielid, voor zover ze je niet kennen. Al gauw behoor je tot de incrowd van deze groep op de parkeerplaats.

Oproep aan lezers: COLLAGE ALS LACHSPIEGEL

Aan de hand van de voorbeelden hierboven heb ik getracht duidelijk te maken dat groepen mensen hun leven op een bepaalde manier vorm geven die anderen soms typisch noemen. Die ‘eigenaardigheden’ of levensstijlen kenmerken in bepaalde opzichten de desbetreffende groep. Met deze bijdrage pretendeer ik beslist niet een kenner te zijn van wat nou typisch Hindostaans is. We kennen allemaal voorbeelden uit de eigen omgeving waarvan we vinden dat ze typisch Hindostaans zijn. Mijn bedoeling met deze bijdrage is geweest om een eerste aanzet te geven van wat wij nou typisch Hindostaans vinden.

Hierbij doe ik dan ook een oproep aan lezers om hun geschreven teksten met voorbeelden van wat zij typisch Hindostaans vinden op te sturen naar de redactie van Hindorama. Hiermee kunnen we hopelijk een collage maken van wat wij nu typisch Hindostaans vinden: een collage vooral om onszelf in de lachspiegel te zien.

Stuur je reactie op naar Hindorama (info@hindorama.com) o.v.v. Bijdrage Wat is typisch Hindostaans? Vermeld daarbij de voornaam en woonplaats.

Over het algemeen cremeren hindoes hun overledenen. Crematie wordt beschouwd als een hygiënische en efficiënte methode om het lichaam snel te laten te ontbinden in de basiselementen. Ook voor de zielenrust en wedergeboorte is crematie de beste methode. In India, Suriname en andere landen, waar hindoes als contractarbeiders zijn gemigreerd, vindt de crematie meestal in de openlucht plaats. Voor de verbranding gebruikt men onder meer hout, ghee (geklaarde boter) en samagri (heilige kruiden). De houten stellage, waarop de baar ligt, staat bekend als chita. De crematie is een zeer belangrijk ritueel. Afhankelijk van de hindoestroming zijn onder meer begrippen als antim sanskar, anthesti en daha kirya gangbaar voor de crematierituelen. In westerse landen geschiedt de crematie in een crematorium, waarbij een elektrische oven wordt gebruikt. De hindoerituelen zijn in dat geval soberder. In Suriname werd crematie in de openlucht pas in 1968 toegestaan na het overlijden van voormalig statenlid en bekende hindoevoorman Baba Oedayraj Singh Varma. Daarvoor werden hindoes begraven: mati dewe of mati chaharave (met aarde bedekken). Het was de innige wens van deze arya samaj leider om volgens de hindoeriten te worden gecremeerd. Toenmalig Minister-President, Jopie Pengel, was zeer goed bevriend met Baba Varma en het is vooral aan zijn inzet te danken dat de hindoecrematie in Suriname binnen enkele dagen wettelijk werd toegestaan. Sommige etnocentrische Surinaamse politici vonden lijkverbranding toentertijd barbaars. Na 1968 werd crematie een normaal verschijnsel onder hindoes in Suriname. De crematieplaats aan Weg naar Zee, gelegen aan de kust ten noordoosten van Paramaribo, heeft nu twee openluchtcrematieplekken. Er is ook een overdekte ruimte die beschutting biedt tegen zon en regen. Daarnaast is sedert 1995 het crematorium aan de dr. Sophie Redmondstraat in Para­ma­ri­bo in gebruik. Inmiddels is ook in Nederland crematie van overleden hindoes een normaal verschijnsel; in het crematorium, aangezien openluchtverbranding hier niet is toegestaan. Som­mige hindoes kiezen echter voor een begrafenis. Vanuit het besef van leven in harmonie met de omringende samenleving en rekeninghoudend met klimatologische omstandigheden heeft de hindoegemeenschap in Neder­land niet aangedrongen op mogelijkheden voor openluchtcrematie. Het verstrooien van as en andere (bloem)offers in openbare wateren (rivieren, zee) was evenmin toegestaan. Dit leidde wel tot problemen en deze religieuze handeling is naderhand mogelijk gemaakt door een aanpassing van de wet op de lijkbezorging.

Eigen voorzieningen

Gaandeweg ontwikkelde zich in Nederland een crematiepraktijk die is aangepast aan de externe omstandigheden en de veranderde verhoudingen binnen de gemeenschap. Aanvankelijk waren er geen bijzondere voorzieningen. Ook ontbrak het aan uitvaartbegeleiders die met de cultuur bekend waren. Crematoria in Den Haag begonnen na te denken hoe zij hindoes konden tegemoetkomen. Er werden hindoes in dienst genomen en hindoediensten worden als laatste op de dag ingeboekt. Dit is praktisch vanwege de grote toeloop en het iets wegnemen van de tijdsdruk. Maar er is nog een reden. De geur van de bij de ceremonie gebruikte ghee en kruiden blijft heel lang in de aula hangen en niet alle Nederlanders kunnen daartegen.

In de tweede helft van de jaren negentig begonnen Hindostanen hun eigen voorzieningen op te zetten, al dan niet binnen een Nederlandse uitvaartorganisatie. Eén van de pioniers op dit terrein is Carla Mahawatkhan. Zij is directeur van de Hindostaanse uitvaartverzorging Aakhri Bidaai (Laatste afscheid) in Den Haag, die sedert 1997 operationeel is. Het is zeker opmerkelijk te noemen dat dit bedrijf wordt geleid door een Hindostaanse vrouw met een moslim­achtergrond. Immers, van oudsher werd alles rond de crematie, inclusief de rituelen, door (hindoe)mannen gedaan. Inmiddels is Carla Mahawatkhan vanwege haar inzet en professionaliteit geaccepteerd. Dit is niet altijd zo geweest. Mahawatkhan: “In het begin werd ik soms juist door vrouwen minder gewaardeerd. Ik herinner mij een vrouw, die mij als vrouwspersoon benaderde en niet als professional. Toen ik aankwam om de crematie te regelen, reageerde zij verbaasd en vroeg of ik kinderen had, wie er op mijn kinderen paste enzovoort. Men was niet gewend dat een vrouw een uitvaart kon organiseren. Het is ook een zware job, emotioneel belastend en je moet 24 uur per dag beschikbaar zijn. Ik ben nuchter en niet bang voor allerlei spoken. Aan de andere kant is het ook dankbaar werk. Ik werkte bij een uitvaartorganisatie en zag de problemen van hindoes. Soms was er geen familie om de overledene goed af te leggen, te wassen en gereed te maken voor de crematie. In principe leg ik niet zelf mannen af, behalve als de familie dat wenst. Ik help ook bij visumaanvragen e.d. Ik ben in een hindoeomgeving opgegroeid en ken de hindoerituelen goed, beter dan vele hindoes. Mijn huidige vriend is ook hindoe, hij behoort tot de stroming sanatan dharm.”

Veranderingen met de tijd

Was het vroeger zo dat de pandit de centrale figuur was die ook het programma in de gaten moest houden, tegenwoordig heeft deze voornamelijk een ceremoniële rol. Naast de uitvaartbegeleider treden steeds vaker familieleden en/of kennissen op de voorgrond. Soms worden ook toespraken door (klein)kinderen in het Nederlands gehouden of ge­dichten voorgedragen. Verder is er meer samenzang. Vaak wordt de tekst van de bhajans uitgedeeld. Zo kan men zich collectief uiten in plaats van alleen naar rituelen te kijken. Sommige bhajans, die vroeger niet bij de crematie schenen te passen, worden nu wel gezongen. Zo werd op plechtige wijze de arti “Om Jai Jagdish Hare” gezongen bij de crematie begin 2004 van de heer Sew Rambocus, voormalig directeur van stichting Lalla Rookh. Voorts worden ook geliefde liederen van de overledene gedraaid en is er soms zelfs muzikale begeleiding.

Ook bepaalde gebruiken veranderen. Werd vroeger vooral samagri gebruikt om bij het afscheid te strooien op de overledene, nu zien we steeds vaker bloemen en bloemblaadjes. Zelfs rozen worden neergelegd, meestal ontdaan van doornen. De foto van de overledene staat soms bij het condoleanceregister, terwijl vroeger de foto’s werden omgedraaid of zelfs verscheurd om de herinneringen uit te wissen of spookbeelden tegen te gaan. Het klimaat in Nederland zorgt ook voor aanpassingen. Het vijf keer buigen voor de baar onder het reciteren van de mantra Ram nam satya hai wordt soms snel uitgevoerd.

Opvallend is ook dat steeds meer vrouwen zichtbaar zijn bij de uitvoering van de rituelen. Van de directe nabestaanden ziet men ook de dochters voorop staan bij de baar of dat de weduwe vlakbij de baar plaatsneemt en condoleances in ontvangst neemt. Soms voeren vrouwen zelf ook de rituelen als de kirya uit. Door gezinsverdunning bestaat een gezin tegenwoordig vaak uit twee kinderen, niet zelden twee dochters. Het laten uitvoeren van crematierituelen door de oudste zoon, kan dan moeilijk worden gerealiseerd. Dit verschilt naar hindoestroming, maar het onderscheid tussen sanatan dharm en arya samaj wordt bij jongere generaties steeds minder relevant.

Volgens Mahawatkhan raakt het steeds meer ingeburgerd om koffie en, afhankelijk van het tijdstip, broodjes aan te bieden. Vroeger werd het aanbieden van eten als niet gepast beschouwd. Ook wat betreft de asverstrooiing zijn nieuwe ontwikkelingen te signaleren. Zo vindt de asverstrooiing meestal op zee plaats. In Scheveningen hebben zich bedrijven toegelegd op dit hindoeritueel. Zij varen het gezelschap naar zee waar vervolgens onder het reciteren van mantra’s de as en bloemen worden verstrooid. De drijvende bloemen op het kabbelende zeewater vormen een mooi symbolisch afscheid. Sommigen gaan zelfs naar India om de as in de Ganges te verstrooien. Maar omdat alle zeeën en rivieren met elkaar zijn verbonden – zo luidt een wijs hindoegezegde – maakt het niet zoveel uit waar de as wordt verstrooid. Ook komt het voor dat de as per vliegtuig wordt verstrooid.

Er zijn ook minder wenselijke ontwikkelingen. Maha­wat­khan noemt bijvoorbeeld het maken van video-opnamen. “Je ziet vaak mensen die op heel opdringerige wijze filmreportages maken, terwijl er respect en waardigheid vereist is jegens de overledene.” Ook ander hinderlijk gedrag ziet zij regelmatig. “Er zijn mensen die met hun pronkauto zo dicht mogelijk bij het crematorium willen parkeren; zij willen niet een paar minuten lopen en zorgen voor veel overlast. Daarnaast is men vaak luidruchtig in de aula. Men stormt binnen in plaats van te schrijden en gaat met elkaar praten, terwijl dit buiten of in de koffiekamer kan.” Een ander fenomeen dat wordt geconstateerd is dat, alhoewel er over het algemeen nog wel veel hulp is van familie en kennissen, de verzakelijking en individualisering ook bij hindoes doorwerken. Er zijn steeds minder mensen om te helpen.

De opkomst bij een hindoecrematie is niet teruggelopen. “Er wordt nog steeds op typisch Hindostaanse wijze gehuild. Het repertoire bij karan kare, waarbij men huilend de verdiensten van de overledene benoemd, is ook veranderd. Men zegt bijvoorbeeld “Ab hamke ke bel kari?” “Wie gaat mij nu opbellen?”, vertelt Mahawatkhan. Om mensen te helpen bij het verwerkingsproces, heeft zij met anderen een Hindostaanse rouwvereniging opgericht, waar nabestaanden elkaar helpen. Ze wil ook een Hindostaans rouwcentrum oprichten. “Je ziet soms, vooral bij jongeren, dat men niet weet welke ingrediënten nodig zijn, of men vergeet bepaalde ingrediënten mee te nemen. In een Hin­do­staans rouwcentrum zou alles aanwezig zijn, zodat men daar geen omkijk naar heeft.”

Continuïteit

Ondanks de gewijzigde omstandigheden is de crematie als een van de belangrijkste hindoerituelen blijven bestaan. Dit, juist door aanpassing aan de moderne ontwikkelingen. Positief is dat ook de pandits meegaan met deze veranderingen. Juist door tradities en rituelen aan te passen of te vernieuwen kan de crematie als religieuze praktijk blijven bestaan en worden doorgegeven aan de jongere generatie. Om te voorkomen dat dingen verwateren is het van belang dat de pandits aan de jongere generatie uitleg kunnen geven over het hoe en waarom. Door evenwichtige verandering is continuïteit van de hindoecultuur gegarandeerd.

Uit: Tijdschrift Hindorama | jaargang 5 | nummer 6 | nov./dec. 2004

Meestal praten we liever niet over de dood. We zien wel als het zover is, of eerder: de familie ziet het wel. Maar eigenlijk is het helemaal niet zo gek om een aantal zaken goed te overwegen. Als je echt bijzondere wensen hebt ten aanzien van de uitvaart en het rouwproces, is het aan te raden deze duidelijk kenbaar te maken. Dat hoeft wellicht niet, zoals Theo van Gogh deed, zo gedetailleerd door te bepalen dat vrouwen tijdens de uitvaart een mantelpakje met parelketting moeten dragen, maar bijvoorbeeld wel: Binnen hoeveel dagen wil je begraven of gecremeerd worden? Moet er eindeloos worden gewacht op familie die uit het buitenland moet overkomen? Welke ceremonies wil je wel of niet? Welke muziek en welke atmosfeer zou je graag zien tijdens de uitvaart, triest of juist vrolijk? Wil je wel allerlei toespraken over je eigen verdiensten? Dit is belangrijk om te voorkomen dat mensen na jouw dood hun eigen ‘show’ gaan draaien, misschien zelfs ten koste van jouw eigen principes.

“De dood is onoverkomelijk en als je naar je eigen gevoel een oprecht leven hebt geleid, dan kan je de dood als iets moois zien. Geen gebeurtenis waar mensen verdrietig over hoeven te zijn. Ik wil absoluut niet opgebaard in een rouwcentrum allerlei snikkende mensen om me heen ontvangen, die later vooral gaan roddelen wie er nu wel en wie niet is geweest. Het klinkt hard, vooral richting de directe familie, maar zo zie ik het. Ik zou het liefst al de volgende worden gecremeerd. Als dat niet kan, dan binnen 72 uur. Vol­gens het hindoeïsme is dat belangrijk voor de zielenrust. Voor mij hoeft geen enkel familielid hals over kop in te vliegen om bij de crematie aanwezig te zijn. Wat hebben ze eraan om mijn dode lichaam te zien? Verder heb ik graag een sobere uitvaart, geen poeha, geen speeches, alleen de kern hindoeceremonie met bijbehorende mantra’s. En daarnaast liefst live-muziek van mijn favoriete muziekband, of tenminste op de achtergrond favoriete cd’s. Dit hoeven niet alleen bhajans te zijn. Voor mij heeft I shot the sheriff van Bob Marley een speciale betekenis. Als een dominee al problemen heeft om I am changing, reflections of my life voor een overledene te laten draaien, dan zie ik de problemen opdoemen met onze pandits. Maar eerlijk gezegd, daar lig ik niet wakker van. Als de pandit niet akkoord gaat, dan moet het uitvaartcentrum samen met de directe familie maar de essentiële dingen doen,” aldus een 42-jarige Hindostaanse man.

Een 58-jarige man die naar Suriname ging in verband met het overlijden van zijn zus: “Ik had eigenlijk al afscheid van mijn zus genomen tijdens haar leven. Ze sukkelde al een tijdje en ze was voorbereid op de dood. Ik was net drie weken terug in Nederland, toen ze overleed. Zelf had ik geen behoefte om weer naar Suriname te gaan vanwege de goede gesprekken die we al hadden gehad. Maar de familie vond dat ongehoord. Ik weet zeker dat mijn zus er niet mee zou zitten, maar ja, je wil de familie niet te schande maken. Ongeacht de kosten ga je dus weer. Ik heb daar met alles meegedraaid, maar geestelijk voelde ik niet dat er enige toegevoegde waarde was in mijn aanwezigheid in Surina­me. Ik had mijn zus ook vanuit hier de laatste eer kunnen bewijzen. Dat zit immers niet in al die uiterlijkheden, maar in je innerlijke band met iemand.”

“Met mijn moeders dood had ik het gevoel dat we haar niet hebben gerespecteerd. O ja, alle ceremonies zijn haarfijn uitgevoerd, maar dat was meer omdat mijn vaders familie dat zo wilde. Mijn moeder wilde liefst dat in een keer goed afscheid van haar werd genomen en daarna niet meer allerlei ceremonies na zes maanden, een jaar e.d. Ze zei altijd: ‘Wat voor nut heeft het om het rouwproces zo te rekken en de familie te belasten? Voor mij zou het niet hoeven. Maar alles is gebeurd, in haar naam, en dat klopte naar mijn gevoel niet. Je zit natuurlijk altijd met het probleem van sanatan dharm en arya samaj, maar volgens mij is de wil van betrokken persoon bepalend. In de familie hoor je echter dat als je dit of dat niet doet, dat er dan zoveel mensen in de familie doodgaan. Dat wil je ook niet op je geweten hebben. Als mijn moeder misschien heel expliciet een aantal dingen had gezegd of opgeschreven, dan had mijn vader meer houvast gehad,” aldus een 32-jarige vrouw.

Uit: Tijdschrift Hindorama | jaargang 5 | nummer 6 | nov./dec. 2004

Lichtfeest

De symboliek van het licht speelt in alle culturen en godsdiensten een belangrijke rol. Want het licht is niet alleen de fysisch noodzakelijke voorwaarde voor het zien, waardoor de mogelijkheid van oriëntering in en verkenning van de wereld wordt geschapen. Maar ook in diepere psychologische zin voldoet het licht in een wezenlijke behoefte, omdat het als bestaansvoorwaarde voor het leven zelf wordt ervaren. Het is dan ook niet te verwonderen, dat de lichtsymboliek filosofisch is uitgewerkt, zowel in metafysisch als in ethisch opzicht: het licht wordt met goedheid en wijsheid, de duisternis met kwaad en onwetendheid in verband gebracht.

In de Indische cultuursfeer is de complexe beleving van het licht op zeer verfijnde en diepzinnige wijze, zowel godsdienstig als wijsgerig, tot uitdrukking gebracht. Het verband tussen licht en goedheid is duidelijk aanwezig in het Divali-feest (Lichtfeest), dat ieder jaar opnieuw op Amavasya (dag van Nieuwe Maan) van de maand Karttika of Katik (oktober/november), wordt gevierd. De oorsprong van dit Divali– of Dipavali-feest moet in de religieuze en filosofische, mythologische en historische tradities van het Indische volk worden gezocht.

Zoals bij een eeuwenoude traditie met een gevarieerde achtergrond en een diepzinnige betekenis wel valt te verwachten, is het Divali-feest eigenlijk een combinatie van verschillende feesten, die als een herdenking van de één of andere mythologische of historische gebeurtenis over een aantal achtereenvolgende dagen werden gevierd, maar die in de loop der tijden min of meer met elkaar zijn gaan samenvallen en thans in verband met of zelfs op de avond van het eigenlijke Divali-feest worden gevierd, omdat symbolisch beschouwd ze vrijwel dezelfde betekenis hebben, namelijk de overwinning van het goed op het kwaad, van het licht op de duisternis.

Diverse Feesten

Niet langer als een afzonderlijk feest wordt gevierd de Dhanvantari-Janma-Utsav, ook Dhana-Trayodashi of Dhan-Teras genoemd (trayodashi of teras is de 13e dag, d.i. 2e dag vóór Nieuwe Maan), ter herdenking van de geboortedag van de grote Dhanvantari, de zoon van Vishnu (God als Onderhouder), de stichter van de heilige stad Kashi (Banaras) en de grondlegger van de geneeskunde: hij heeft onderricht in de Ayur-Veda gegeven, waardoor hij de mensheid gezondheid en een lang leven schonk.

Volgens de traditie heeft Yama (de Dood), bewogen als hij was door het verhaal van zijn duts (boodschappers) omtrent het lijden van de mensheid, zelfde verrichting van puja (verering) en dipdan (verlichting) voorgeschreven, en door het zich houden aan de voorschriften en het op rituele wijze branden van lichtjes gedurende drie dagen kunnen de mensen zich van vroegtijdige dood vrijwaren.

Eveneens van betekenis is de Narak-Chaturdashi, die ter herdenking van een bijzondere gebeurtenis op de dag vóór Nieuwe Maan (chaturdashi is 14e dag) wordt gevierd. Op deze dag versloeg de goddelijke Krishna (een incarnatie van Vishnu) de demon Narakasur (letterlijk: helleduivel), die een groot aantal vrouwen gevangen hield en terroriseerde. Uit blijdschap voor deze bevrijding werd er toen geïllumineerd, daar in de Indische traditie de vrouw als Grih-Lakshmi (licht en geluk van het huis) wordt beschouwd. Ook wordt het een en ander in verband gebracht met het optreden van Vaman (Vishnu als dwerg), die Lakshmi (Vishnu’s gemalin) uit de gevangenis van Bali, de koning der Daityas (demonen), bevrijdde.

De kern van het Divali-feest is de Maha-Lakshmi-Puja, de verering van de goddelijke Lakshmi, de gemalin van Vishnu, de personificatie van licht en geluk, het symbool van de huisvrouw. De mythologie verhaalt, dat bij het karnen van de kosmische oceaan, teneinde amrit (nectar) deelachtig te worden, Lakshmi in volle schoonheid, gezeten op een lotus, op aarde verscheen. Toen ze later in gevangenschap van de daitya-koning Bali was geraakt, werd zij bevrijd door haar gemaal Vishnu, die in de gedaante van Vaman (dwerg) aan Bali net zoveel land vroeg, als hij in drie stappen kon bedekken; en toen hem dit werd toegestaan, legde hij in twee reuzestappen hemel en aarde af, zodat voor Bali alleen nog de onderwereld overbleef. Volgens de overlevering smeekte Bali toen aan Vishnu, om hem voor het welzijn van de mensheid een wens toe te staan, namelijk om gedurende drie achtereenvolgende dagen puja (verering) voor Lakshmi in te stellen, opdat de mensheid met illuminatie (dipdan) deze gebeurtenis zou herdenken.

Een andere belangrijke gebeurtenis, die op Amavasya (dag van Nieuw Maan) moet hebben plaatsgevonden, is de openbaring van het schrift. Volgens de traditie schonk Sarasvati, de gemalin van Brahma (God als Schepper), de personificatie van kunst en wetenschap, op deze dag aan de mensheid het Devanagari-schrift, waardoor de mogelijkheid werd geschapen, om de gesproken taal in schrifttekens weer te geven en op deze wijze de verworven kennis aan anderen, ook aan komende generaties, door te geven. Dit betekent niet alleen een overwinning op de onwetendheid (door verbreiding van kennis en onderwijs), maar eveneens een overwinning op de dood, omdat het geschrevene ook na de dood van de schrijver blijft voortbestaan. Ook was het op deze dag, dat de edele Ram (een incarnatie van Vishnu) – na de wereld van het kwaad te hebben verlost door de demonische Ravan, koning der Rakshasas (demonen), te verslaan, waarna hij het rijk Lanka (Ceylon) aan diens broer Vibhishan schonk – met zijn liefelijke gemalin Sita, het symbool van de ideale vrouw en echtgenote, naar zijn eigen rijk Ayodhya terugkeerde, waar hij door zijn verheugde onderdanen op feestelijke wijze met lichten werd binnengehaald”.

Nog twee feesten, die in samenhang met Divali worden gevierd, dienen hier genoemd te worden. Op de eerste dag na Nieuwe Maan (pratipada of pariva) valt de Annakut-Utsav (annakut is rijstberg) of Govardhan-Puja, gevierd ter herdenking van het feit, dat Krishna de trots van Indra brak en diens woede trotseerde door het geweld van diens natuurelementen te keren met behulp van de berg Govardhan, die hij optilde en waaronder hij alle herders liet schuilen. En de tweede dag na Nieuwe Maan (dvitiya of duj) is de Bhratri-Dvitiya of Bhaiya-Duj als uiting van de innige relatie tussen zuster en broer (bhratri of bhaiya)ter herdenking van de grote mythologische gebeurtenis, dat Yamuna op deze dag haarbroer Yama een bezoek bracht en op bijzonder hartelijke wijze werd ontvangen.

Wijze van Viering

Het opvallende bij al deze gebeurtenissen, die met het Divali-feest in verband worden gebracht, is dat ze zich op Amavasya (of daaromtrent) moeten hebben voorgedaan, dus wanneer de nacht pikdonker is en men zelfs geen hand voor ogen kan zien. Daarom is het begrijpelijk, dat de illuminatie een wezenlijk aspect van de viering van het Divali-feest uitmaakt, hetgeen duidelijk in de Sanskrit-naam tot uiting komt: Dipavali betekent letterlijk “rij (snoer, krans) van lichtjes”. Het spreekt dan ook vanzelf, dat het Divali-feest met grote luister wordt gevierd: in huis, op het erf, in bomen, op het water, ja overal worden lichtjes ontstoken er worden fakkeloptochten gehouden en allerlei soorten vuurwerk (vooral kunst-, maar ook gewoon knalvuurwerk) afgeschoten. Ofschoon met de voortschrijding van de techniek ook kaarsen en thans zelfs elektrische lampen voor de illuminatie worden gebruikt, worden terecht de traditionele diya’s (aarden lampjes) nog altijd in ere gehouden.

Behalve deze spectaculaire wijze van feestviering, waaraan door de gehele buurtschap wordt meegedaan, wordt het Divali-feest ook in een intieme sfeer gevierd. Naast diensten in de mandir (tempel) worden in elke woning enige plechtigheden door de Grih-Lakshmi (vrouw des huizes) verricht, meestal bestaande uit een puja (verering) en agyari (eenvoudig vuuroffer), alsook arti (beschijning) met vijf diya’s in een thali (koperen bord). Opdat haar hele gezin geluk en voorspoed deelachtig kan worden, verjaagt de huisvrouw de armoede uit haar woning met de woorden: Lakshmi paithe, daridr bhage (Laat Lakshmi – de personificatie van geluk en voorspoed – binnenkomen en de armoede wegvluchten).

Wanneer deze eenvoudige ceremonie achter de rug is, worden de lichten aangestoken en krijgen alle huisgenoten en aanwezige vrienden diverse lekkernijen (mithai) te eten. De feestmaaltijd, die hierop volgt, is dikwijls overdadig, maar alcoholische dranken mogen niet worden geschonken, ofschoon tegen dit voorschrift door sommigen nogal eens wordt gezondigd, hetgeen uiteraard afbreuk doet aan de sfeer van wijding en bezinning, die dit feest kenmerkt.

Overwinning

Zo doende wordt het Divali-feest, het Feest der Lichten, op geestdriftige wijze door de gehele gemeenschap gevierd. Filosofisch gezien is het een verzinnebeelding van de overwinning van het licht op de duisternis, van het goed op het kwaad, van de waarheid op de onwaarheid, van de wijsheid op de onwetendheid, van het recht op het onrecht. Het spreekt tot ieder mens, ongeacht diens geloof of cultuur, omdat in ieder mens een diepe behoefte bestaat, om de krachten der duisternis te overwinnen en door die van het licht te vervangen.

De eeuwenoude kreet, zo prachtig in de Brihadaranyak-Upanishad geuit: Asato ma sad-gamaya, tamaso ma jyotir-gamaya, mrityorma’mritam gamaya (Leid mij uit de onwerkelijkheid tot de werkelijkheid, leid mij uit de duisternis tot het licht, leid mij uit de dood tot de onsterfelijkheid), is een algemeen-menselijke kreet, die door alle tijden heen op alle plaatsen aan de menselijke borst is ontsnapt. Want alle mensen zijn in wezen gelijk, hoezeer ze in hun verschijningsvormen van elkaar ook verschillen. En het is deze diepzinnige waarheid, die op magistrale wijze in de Chhandogya-Upanishad is uitgedrukt in de beroemde identiteitsformule: Tat tvam asi (Dat zijt gij)!

Paramaribo, 2 oktober 1975

Dit artikel is opgenomen in de bundel Belangrijke Hindoe-Feest- en Hoogtijdagen samengesteld door:
K. Ramchand, uitgeverij Prakashan, december 2000

Foto’s: Ranjan Akloe (Nationale Diya, Suriname 2010)

Klik de link om de video te bekijken. https://www.youtube.com/watch?v=PWNIRnckumg&feature=youtu.be