Als er één iemand is geweest die de Caraïbische literatuur in Nederland op de literaire kaart heeft gezet dan is het wel Michiel van Kempen. Op vrijdag 31 januari 2025 houdt hij zijn afscheidscollege aan de Universiteit van Amsterdam onder de titel ‘Zwarte pracht: Caraïbische cultuur in tijden van transitie’ waarin hij zal ingaan op de verschuivingen in de Surinaamse en Nederlands-Caraïbische cultuur.

Van Kempen studeerde Nederlandse Taal- en Letterkunde aan de Katholieke Universiteit Nijmegen (Radboud Universiteit). Na zijn afstuderen werkte hij tussen 1980 en 1982 als leraar Nederlands aan het Stedelijk Gymnasium in Nijmegen. Het was een tijdelijke baan. Aangezien het in die jaren moeilijk was om een vaste aanstelling in het onderwijs te krijgen, besloten hij en zijn echtgenote (die ook docente Nederlands was) in 1983, kort na de Decembermoorden, te solliciteren op een advertentie voor docenten Nederlands in Suriname. Na het sollicitatie­gesprek moesten hij en zijn vrouw voor een medische keuring naar Scheveningen. Twee Surinaamse artsen op leeftijd stelden hun enkele routinevragen; een trok er aan het elastiek van de onderbroek van zijn vrouw, liet het terugpetsen en zei: ‘Dat ziet er goed uit’. En ze waren goedgekeurd, zoals Michiel mij hierover mailde.

Zes weken na het sollicitatiegesprek zaten ze in Suriname. Tussen 1983 en 1987 was hij in verschillende functies werkzaam daar: als docent Nederlands, als docent literatuurwetenschap en ‘creative writing’ aan de Academie voor Hoger Kunst- en Cultuuronderwijs en als coördinator van de Sectie Literatuur, van de afdeling Algemene Culturele Zaken van het Ministerie van Onderwijs en Cultuur. Omdat in Suriname het literatuuronderwijs bizar genoeg nog zowat helemaal op Nederland was gericht met schrijvers als Gerard Reve en Willem Frederik Hermans, begon hij zelf met het samenstellen van een Surinaamse literatuurgeschiedenis. Hij leerde al gauw veel Surinaamse schrijvers kennen en begon in Suriname hun werk gepubliceerd te krijgen. In Suriname nam hij in 1986 het initiatief tot het oprichten van De Ware Tijd Literair, een wekelijkse literaire pagina waarvan hij de eerste redacteur werd. Tot dan werd er mondjesmaat in de Surinaamse pers over literatuur geschreven.

Michiel van Kempen

Terug in Nederland werd Van Kempen ambassadeur en de grote promotor van de Caraïbische literatuur. Van 1991 tot 1995 was hij de coördinator van het Suriname-project aan de Bibliotheek van de Universiteit Amsterdam dat (samen met Kees van Doorne) resulteerde in de Suriname-catalogus (1995) waarin bijkans 8.000 titels zijn opgenomen van in deze bibliotheek aanwezige werken.

Van Kempen promoveerde op 5 juni 2002 aan de Universiteit van Amsterdam op een vijfdelig proefschrift Een geschiedenis van de Surinaamse literatuur. Hij heeft twintig jaar gewerkt aan deze imposante studie. In 2003 verscheen een tweedelige handelseditie van dit proef­schrift waarin hij in maar liefst 1.400 pagina’s de orale en geschreven literatuur van Suriname tussen 1596 en 2000 beschrijft. Van Kempens proefschrift is echter meer dan een geschiedenis van de Surinaamse literatuur, het is eigenlijk een geschiedenis van de Surinaamse cultuur. Hij beschrijft hierin namelijk niet alleen de literatuur en de literaire infrastructuur, maar bijvoorbeeld ook het genootschapsleven, het toneelwezen, kranten en perio­dieken, het nationalisme. Met andere woorden, Een geschiedenis van de Surinaamse literatuur is een monumentale studie die niet snel overtroffen zal worden en een onmisbare bron voor onze kennis van de Surinaamse geschiedenis en cultuur. Belangwekkend is ook zijn biografie (863 pp.!) over Albert Helman in 2016 (Rusteloos en overal. Het leven van Albert Helman), de nestor van de Surinaamse literatuur.

Daarnaast verschenen van zijn hand tal van artikelen in de bekende Nederlandse literaire tijdschriften (zoals Maat­staf, De Gids, Ons Erfdeel), kwali­teitskranten (de Volks­krant, NRC Handelsblad) en week­bladen (Vrij Nederland, De Groene Amsterdammer). Ook publi­ceerde hij verscheidene weten­schappe­lijke studies over de Caraïbische literatuur. Het literaire werk van Van Kempen omvat romans, dichtbundels, kinderboeken en verschillende verhalenbundels. Hij was of is voorts redacteur van verschillende tijdschriften. Op 1 september 2006 werd Van Kempen benoemd tot bijzonder hoogleraar Nederlands-Caraïbische Letteren aan de Universiteit van Amsterdam; hij was de eerste die deze post bekleedde. Als hoogleraar was hij promotor van een aantal promovendi, onder wie Karin Amatmoekrim die een biografie schreef over de publicist Anil Ramdas waarmee zij de Nederlandse Biografieprijs in 2024 won. Geïnteres­seerden in Van Kempens literaire activiteiten en oeuvre verwijs ik naar https://nl.wikipedia.org­/wiki/­Michiel_van_­Kempen

Voor zijn verdiensten voor de Surinaamse/Caraïbische letteren ontving Van Kempen diverse prijzen waaronder in 1987 de Rahmān Khān-prijs (een Surinaamse literatuurprijs vernoemd naar de eerste Surinaams-Hindostaanse dichter) en in 2009 de Gaanman Gazon Matodja Award voor de aandacht aan de literatuur van de Marrons. In 2005 werd hij bij de 30^ste verjaardag van de Surinaamse onafhanke­lijk­heid benoemd tot Officier in de Ere-Orde van de Gele Ster. In 2007 werd hij in Nederland benoemd tot Ridder in de Orde van Oranje-Nassau. In juni 2023 ontving hij een Erepenning van de Universiteit van Amsterdam wegens zijn bijzondere inzet voor diversiteit binnen de universiteit, het introduceren van zwarte literatuur binnen het curriculum en het slaan van bruggen tussen samenleving en universiteit. Hij ontving ook wel eens een prijs waarvan hij het bestaan niet eens wist zoals hij mij appte naar aanleiding van mijn felicitatie toen hij in 2024 de Everwinus Wassenbergh Penning ontving voor zijn niet aflatende inzet om de Nederlands-Caraïbische letteren grotere bekend­heid te geven binnen de Nederlandse neerlandistiek.

Michiel van Kempen met Nobelprijswinnaar Derek Walcott, 2008 Foto Usha Marhé

Michiel staat bekend als iemand die wars is van omfloerst taalgebruik. In zijn bespreking van publicaties is hij heel direct, draait hij nooit om de hete brij heen en pent hij neer wat hij ervan vindt. Het leverde hem in het verleden weleens het verwijt op van de ‘arrogante bakra’ [Neder­lander]. In Surinaamse kring is het hebben van ‘lange tenen’ een niet ongebruikelijke kwaal waarbij een kritische bespreking niet zelden wordt opgevat als een persoonlijke aanval. Ik denk echter niet dat Van Kempen daarvan onder de indruk was. Met zijn onvermoeibare literaire arbeids­drift heeft hij in Nederland de weg geplaveid voor Caraïbische schrijvers in Nederland. Niet minder dan veel lof voor deze Brabantse professor uit Oirschot, gelegen in de zanderige streek Kempen (vroeger Kempenland), die van de literaire verbeelding van Surinamers en schrijvers uit de Caraïben met een grote betrokkenheid en passie zijn levenswerk heeft gemaakt.

Afscheidscollege van Michiel van Kempen
Datum: vrijdag 31 januari 2025
Tijd: 16:30 uur exact
Locatie: Aula – Lutherse kerk,
Singel 411, 1012 WN Amsterdam
Toegang vrij

Afgelopen weekend waren mijn vrouw en ik naar Hoorn aan het Markermeer. De regio daar heet West-Friesland, maar ligt in de provincie Noord-Holland. De aanleiding om daar naar toe te gaan was een bijeenkomst met de winnaar van de Erasmusprijs 2024, Amitav Ghosh. Hij is een Indiase schrijver die zich in allerlei historische aspecten van de klimaatcrisis heeft verdiept en de huidige crisis verklaart uit de koloniale politiek van uitbuiting. Uitbuiting van mensen en van de aarde. De bijeenkomst Echo’s uit het verleden, visies op de toekomst: Amitav Ghosh in gesprek met Margot Dijkgraaf was georganiseerd door de Stichting van de Erasmusprijs, het Westfries Museum, de gemeente Hoorn en Writers Unlimited.

Hoorn is een oude stad en vanwege de ligging aan de vroe­gere Zuider­zee een belang­rijke han­dels­stad vanwaar­uit de Ver­enig­de Oost-Indische Compag­nie opereerde. De stad vertoont nog veel tekenen van de rijkdom die in Gouden Eeuw werd vergaard. Hoorn is ook de geboortestad van Jan Pieterszoon Coen (1587-1629) die begin 17^e eeuw Gouverneur-Generaal van Nederlands-Indië was. Zijn standbeeld domineert het plein De Roode Steen, het historische handelscentrum.

Markermeer en Heavens Hotel

Het hotel dat we hadden geboekt, lag in het centrum. Wel handig zo, dachten we, als we al wandelend de historische monumenten willen bekijken. Het was nog een hele toer om daar te komen via allerlei smalle straatjes. De navigatie bracht ons naar de plaats van bestemming, maar het hotel was niet te zien. Elke keer kwamen we uit bij een grote kerk, totdat het begon te dagen: het hotel was in de kerk. Ja, Heavens Hotel, we hadden het kunnen weten! Ik appte aan een goede vriendin in Frankrijk, die dol is op kerken bezichtigen, dat ik in een kerk verbleef. Zij had dat niet eerder gezien, een hotel in een kerk. “Nou”, appte ze terug, “je zult wel slapen als een engeltje.” Een wandeling langs het Markermeer was niet zo prettig die zaterdag. Het regende en waaide, maar toch trotseerden we het weer, omdat je niet in Hoorn kan verblijven zonder ook langs het meer te hebben gelopen. Daarna zijn we relaxt gaan rijden op de Zuiderdijk langs verschillende kleine plaatsen tot aan Medemblik, de oudste stad van West-Friesland. Zondag was het weer stukken prettiger en gingen we de bin­nen­stad verkennen.

Gewelddadig monopolie op handel in nootmuskaat
Om drie uur ’s mid­dags zou de bij­een­komst met Ghosh beginnen, een inter­view met hem over zijn werk en dan vooral over zijn boek The Nutmeg’s Curse. Parables for a Planet in Crisis. In 2023 verscheen hiervan de Nederlandse vertaling: De vloek van de nootmuskaat. Boodschap aan een planeet in crisis. Hoorn was een goede plek om daarover te praten vanwege de rol van Jan Pieterszoon Coen. Hij richtte op de Molukse Banda-eilanden een bloedbad onder de bevolking aan. Ghosh vertelde dat hij Banda in 2016 bezocht en zich toen helemaal niet bewust was van deze gruwelijke gebeurtenis. Hij hoorde er pas van toen hij daar was; hij aanschouwde een zeer eenvoudig monument naast een put. In het voorwoord schrijft hij: “Hierin werden de uiteengereten lichamen van zo’n vierenveertig Bandanese oudsten gegooid, nadat een Nederlandse vloot onder leiding van Jan Pieterszoon Coen in 1621 de eilandengroep was binnengevallen en had veroverd. Daarbij werd bijna de gehele inheemse bevolking van de eilanden, zo’n vijftienduizend mensen, uitgeroeid – velen werden gedood, sommigen stierven van de honger, sommigen werden tot slaaf gemaakt, en een paar honderd wisten te ontsnappen naar naburige eilanden. Coen wilde met zijn verovering het monopolie op de handel in de producten van de nootmuskaatboom voor de Verenigde Oost-Indische Compagnie veiligstellen, en daarin is hij ruimschoots geslaagd.”

Het contrast viel mij direct op: een eenvoudig monument voor zoveel slachtoffers in Banda en een groot pronkerig beeld van de dader in Hoorn. Het standbeeld dat in 1893 werd onthuld is al heel lang aan kritiek onderhevig. Ook voor de onthulling in 1893 werd door critici gewezen op zijn gewelddadige acties. Vanuit de Molukse gemeenschap zijn er ook protesten geweest. Toen het beeld in 2011 door een ongeluk met een kraanwagen werd beschadigd, werd discussie gevoerd over het al dan niet terugplaatsen ervan. Na een publiek debat is toen in 2012 een informatiebord op de sokkel geplaatst. Daarop is naast zijn hedendaden ook informatie te lezen over zijn gewelddadig optreden bij het verwerven van handelsmonopolies. Er wordt tevens vermeld: “Onomstreden is het standbeeld niet. Volgens critici verdient Coens gewelddadige handelspolitiek in de Indische archipel geen eerbetoon.” Ik sprak met een gemeenteambtenaar en zij vertelde dat er nog stads­ge­sprekken in de planning staan over wat er uiteindelijk met het beeld moet gebeuren. Het is een slepende kwestie. Het lijkt niet voorhanden dat het beeld verwijderd zal worden.

Margot Dijkgraaf en Amitav Ghosh in Noorderkerk.

Het interview van Margot Dijkgraaf met Amitav Ghosh vond plaats in een volle zaal in de Noorderkerk. Zij probeerde van hem een uitspraak te ontlokken over wat er met het standbeeld zou moeten gebeuren. Hij liet zich er niet over uit, maar verwonderde zich over de hang naar grote protserige standbeelden. Hij merkte op dat het geweld van Coen op Banda ook in die tijd niet door de beugel kon en dat hij daar formeel op was aangesproken. Het beeld kwam na meer dan twee en een halve eeuw na zijn dood. Toen was er blijkbaar alleen oog voor zijn bijdrage aan de rijkdom van Nederland.

Amitav Ghosh signeert voor Kanta Adhin en Radjin Thakoerdin.

Crimineel handelsimperium in opium
Ghosh staat bekend om zijn scherpe, kritische benadering van de hedendaagse wereld. Volgens hem is de moderne wereldorde gebaseerd op vier principes: white supremacy, genocide, oorlog en handel. De zucht naar grondstoffen en de handel erin hebben geleid tot genocide en ecocide. In zijn in 2023 uitgebrachte Smoke and Ashes schrijft hij over de geschiedenis van opium. Hoe de Nederlanders als eerste de handelswaarde van opium zagen en hoe de Britten opiumteelt door boeren in India afdwongen – ten koste van de teelt van voedselproducten – om handel met China te kunnen drijven. En dat terwijl China helemaal geen opium wilde, maar via oorlogen ertoe werd gedwongen. Ghosh meent dat de opiumhandel van de Britten niets anders was dan het opzetten van een crimineel netwerk waar de wereld nu nog de negatieve gevolgen van ondervindt. De Nederlandse vertaling Rook en As – De verborgen geschiedenis van opium verscheen in 2024. Ghosh merkte op dat de noordelijke regio’s in India waar de gedwongen opiumteelt plaatsvond nog steeds tot de armste in India behoren. Voor mij was dat ook een link met de contractarbeiders die naar Suriname vertrokken; de meesten kwamen uit die regio’s (Bihar en Uttar Pradesh).

Bina Makhan, Chan Choenni (l) en Raj Mohan tijdens signeersessie. (Foto rechts Maltie Ramsingh)

Scherp en rustig
Voor wat betreft de klimaatcrisis merkte hij onder meer het volgende op: “Zwarte en bruine mensen hebben het meest te lijden van de klimaatcrisis. Er zijn witte politici die het bestaan ervan ontkennen, of het niet nodig vinden iets eraan te doen. Dat is omdat zij menen dat zwarte en bruine mensen misbaar zijn. Ze zeggen het misschien niet hardop, maar ze denken het wel.” Dat Aziatische landen weer belangrijker worden op het wereldtoneel ziet Ghosh als een “restoration of the balance of power in time”.

Ik vond het een indrukwekkend interview en was aange­naam verrast door de scherpe opmerkingen van Ghosh, maar de zeer rustige manier waarop hij deze maakte. In de zaal zat er overwegend wit publiek; er waren enkele personen van Molukse afkomst, een enkele Indiër en een paar Surinamers.

Foto’s: Radjin Thakoerdin

Politiek Suriname is als sinds enige jaren in de ban van de miljarden aan olie- en gasinkomsten na 2028. Het betekent ook dat de verkiezingen in mei 2025 in het teken zullen staan van het ‘beheer en besteding’ van deze gelden. Er is echter nog steeds geen ontwikkelingsplan over hoe deze gelden aangewend zullen worden om Suriname tot ontwikkeling te brengen. Juist nu wordt iemand als Frank Essed gemist, de visionair en denker, iemand wiens gehele werkzame leven dag en nacht in het teken stond van de ontwikkeling van land en volk. Roy Khemradj, oud-jour­nalist bij de Wereldomroep en destijds eindredacteur van het programma Zorg en Hoop bij NOS-radio, schreef over Essed een lijvige biografie van wel 590 pp.: Frank Essed. De mobilisatie van het eigene. Biografie van een Surinaamse visionair. Hieronder bespreek ik eerst Esseds politieke carrière, gevolgd door zijn betekenis voor de economische ontwikkeling van Suriname.

Politieke carrière
Na de mulo volgde Essed in Suriname de opleiding tot land­meter waarna hij op 21-jarige leeftijd in dienst trad van de overheid als gouver­ne­ments­land­meter. In 1950 vertrok hij met een studieopdracht naar Wageningen om aan de landbouw­hoge­school bosbouwkunde te studeren. In 1955 studeerde hij cum laude af. Aan deze universiteit promoveerde hij twee jaar later ook cum laude. Gelijk na zijn promotie jaar keerde hij terug naar Suriname waar hij een aanstelling kreeg als Houtvester (iemand die waakt over het bos en zorgt voor duurzaam beheer). Zijn terugkeer naar Suriname in 1957 viel samen met die van andere afgestudeerde Surinaamse bursalen. Door de politieke partijen werd getrokken aan deze intellectuelen met wie zij goede sier konden maken. Essed koos voor de NPS van Jopie Pengel, een partij die in zijn optiek de volksklasse representeerde. In het kabinet-Emanuels (1958-1963) werd Essed minister van Opbouw. Na de verkiezingen in 1963 (met Pengel nu als premier) keerde Essed niet terug als minister. Hij werd vervolgens directeur van het Planbureau van 1963 tot 1967.

In 1967 kwam er breuk binnen de NPS. Pengel werd in de samenleving en binnen zijn partij gezien als een autoritaire leider met een attitude van l’ état, c’est moi [de staat, dat ben ik]. De dissidenten binnen de NPS, onder wie Essed en Jules Sedney, scheidden zich af van de NPS en richtten de Progressieve Nationale Partij (PNP) op.

Na de verkiezingen in 1969 was hij weer in beeld voor een politieke functie. De VHP-PNP-regering (ook wel genoemd de regering-Lachmon-zonder Lachmon) trad aan. Voor Lachmon was Essed de beoogde premier, maar door allerlei intriges binnen de PNP werd niet hij, maar Jules Sedney premier. Essed werd in deze regering wederom de minister van Opbouw. Bij de verkiezingen 1973 kwam de NPK-coalitie (NPS, PNR, PSV en de KTPI) als winnaar uit de bus. Essed werd door premier Arron benoemd tot regeringsadviseur voor de ontwikkelingssamenwerking met Nederland. Voor Arron was Essed geen controversiële persoon aangezien hij zich na zijn breuk met de NPS nimmer had bezondigd aan moddergooien naar deze partij. Na de onafhankelijkheid werd de Commissie Ontwikkelingssamenwerking Nederland Suriname (CONS) opgericht die tot taak had te toetsen of de project­voor­stellen die zij van de Surinaamse regering ter goedkeuring voorgesteld kreeg, voldeden aan de voorwaarden die Nederland daaraan stelde. Essed werd in 1975 voorzitter van de Surinaamse sectie binnen de CONS.

Bij de militaire staatsgreep in februari 1980 werd Essed samen met andere politieke kopstukken gearresteerd. De coupplegers wilden hiermee vooral bewijzen dat de staatsgreep gerechtvaardigd was door een eind te maken te maken aan grootschalige corruptie. Hij bracht twee keer in gevangenschap door (in totaal negen maanden in 1980 en 1981). Het corruptieonderzoek had overigens niets opgeleverd en de beschuldiging tegen hem werd uit­eindelijk in 1983 geseponeerd. Na de herdemo­cra­tisering in 1987 werd Essed wederom benoemd als regerings­adviseur.

Ontwikkelingsvisie
Er zijn twee projecten waaraan ontegenzeggelijk de naam van Frank Essed is verbonden: Operatie Sprinkhaan en het West-Surinameplan. Een van zijn eerste daden als minister van Opbouw in 1957 was de systematische inventarisatie van de natuurlijke productiebronnen in Suriname. Er was tot dan weinig bekend over het uitgestrekte achterland. Een expeditie naar het zuiden van Suriname via de rivieren was een kwestie van maanden. Om dat probleem op te lossen werden zeven airstrips in het binnenland aangelegd van waaruit de exploratie ter hand kon worden genomen. Deze Operatie Sprinkhaan gaf een belangrijke impuls aan de exploratie van grondstoffen in de Surinaamse bodem. Door de aanleg van de airstrip te Kabalebo en de exploratie van de omgeving daar kwam het bauxietpotentieel in het Bakhuisgebied in beeld.

Operatie Sprinkhaan leidde in 1965 tot Esseds driedelig Nationaal Ontwikkelingsplan Suriname (NOP) waarin hij zijn gedachten uitte over de ontwikkelingsmogelijkheden in het westen van Suriname. Het was het eerste door Suriname zelf opgesteld nationale ontwikkelingsplan. Een belangrijk doel in het NOP was spreiding van economische activiteiten over het hele land om daarmee de inefficiënte geografische spreiding van de economische en demogra­fische activiteiten tegen te gaan.

Uitvoering van het West-Surinameplan was hiertoe volgens Essed een belangrijke stap: winning van bauxiet in het Bakhuisgebied, bouw van twee waterkrachtwerken in de Kabaleborivier, aanleg van een 72 km lang spoorbaan van het Bakhuisgebergte naar Apoera, vestiging te Apoera van een aluinaardefabriek en een aluminiumsmelter, aanleg van een nieuwe stad te Apoera voor circa vijftigduizend inwoners. Bij dit plan hoorden ook landbouw-, bosbouw- en veeteeltprojecten. Het zou nog een decennium duren alvorens Esseds droom van West-Suriname ter hand zou worden genomen.

Muurschildering Frank Essed Zus & Zo in Paramaribo. Foto Enrico Smit

Begin jaren zeventig werd de kwestie van de onafhanke­lijkheid van Suriname steeds actueler. Essed die zich bewust was van de tijdgeest, publiceerde vervolgens in 1973 zijn zelfstandigheidsplan Een volk op weg naar Zelfstandigheid. Deze publicatie is een momentopname van Suriname op economisch, politiek en maatschappelijk gebied aan het begin van de jaren zeventig met daarbij de vraag naar de uitdagingen voor de toekomst. Deze publicatie beschouwde Essed als ‘een hoogtepunt in zijn loopbaan’. Met de onafhankelijkheid in zicht zag Essed kansen voor realisatie van zijn West-Surinameplan. De Surinaamse regering stelde een Meerjaren Ontwikkelings Programma (MOP) op, waarin plannen waren opgenomen voor de sociaaleconomische ontwikkeling van Suriname gefinancierd uit de Nederlandse hulpgelden van Nf 3,5 miljard (€ 1.6 miljard) verkregen bij de onafhankelijkheid. Esseds West-Surinameplan werd in 1974 als bijlage opgenomen in het MOP met als titel De Mobilisatie van het Eigene. Een ruimtelijke-fysieke bijdrage aan de Integrale Planning. In de Mobilisatie van het Eigene werden acht concentratiegebieden onderscheiden voor ontwikkeling.

Essed kreeg voor het West-Surinameplan Nf 400 miljoen toegekend voor diverse infrastructurele projecten waar­onder de aanleg van de spoorlijn naar Apoera. Over de aangelegde spoorlijn heeft echter nimmer een trein gereden waarvoor het uiteindelijk bedoeld was. Deze spoorlijn (‘een spoorlijn van ergens naar nergens’) werd hét symbool van verspilling van Nederlands ontwikkelings­hulpgeld. De regering-Arron legde infra­structuur aan terwijl er op dat moment geen buitenlandse bauxietmaatschappij (meer) was met interesse. Voor de Surinaamse regering was echter doorslaggevend dat de Nederlandse ontwikkelingshulp niet waardevast was, reden voor Essed en Arron om te werken aan een voortvarende uitvoering van de ontwikkelings­plannen. Het West-Surinameplan werd steeds meer gezien als één grote mislukking. Na de staatsgreep in 1980 koos de regering-Chin A Sen voor een radicale koerswijziging in het ontwikkelingsbeleid. Het West-Surinameplan werd afgeserveerd.

Het failliet van het West-Surinameplan wordt in de beeldvorming gekoppeld aan Essed. Er was ook veel kritiek op dit plan: een megalomaan project met een marginale impact op de werkgelegenheid. Deze kritiek kwam vooral van Surinaamse oud-studenten die in de jaren zeventig in een andere tijdgeest in Wageningen hadden gestudeerd en ook een andere visie hadden op ontwikkeling. Hun focus lag op onderwijs, huisvesting, gezondheidszorg, klein­schalige economische projecten et cetera. Essed had echter weinig op met deze jonge academici en stond niet open voor het debat over nieuwe trends in het denken over economische ontwikkeling, de rol van multinationals in de Derde Wereld en ontwikkelingssamenwerking, zoals Khemradj schrijft (p. 512). Leek na 1980 het West-Surinameplan definitief afgeschreven te zijn, de regering-Santokhi trachtte na 2020 investeerders te interesseren voor exploratie van de bauxiet in het Bakhuisgebergte. Op 25 november jl. maakte de regering-Santokhi bekend dat er een overeenkomst getekend zal worden met Chinalco, een bauxietgigant uit China, om het bauxietproject West-Suriname in ontwikkeling te brengen.

Frank Essed heeft ontegenzeggelijk zijn stempel gedrukt op het ontwikkelingsdenken in Suriname tussen 1958 en 1980; hij was een langetermijnplanner en een persoon die wel erg technocratisch dacht. Hoewel hij tweemaal minister van Opbouw was, was Essed geen raspoliticus in de zin van de eigen politieke carrière veilig stellen. De politiek was, zoals oud-journalist Wilfred Lionarons hem typeerde, voor hem een instrument om zijn ontwikkelingsvisie te realiseren. Hans Lim A Po citerend schrijft Khemradj: ‘Er zijn weinig ministers in de actieve politiek die zoveel gepresteerd hebben als minister Frank Essed. Er zijn weinig in de actieve politiek die zoveel hebben nagedacht over onze ontwikkeling en zoveel constructieve ideeën en plannen hebben geformuleerd en uitgewerkt’ (p. 533).

Maatschappelijke betrokkenheid
Naast zijn werk was Essed maatschappelijk een zeer betrokken persoon. Elke vereniging of sociaal-maat­schappelijke organisatie wilde pronken met Essed als bestuurslid, aldus Khemradj (p. 428). Hierover schreef de eerdergenoemde Lionarons in 1975 met het hem kenmerkend sarcasme: ‘Het schijnt dat geen enkele kommissie of bestuur in Suriname mogelijk is zonder dat Dr. Ir. Frank Essed erbij is. Wat zullen we beginnen als onze Frank, die alles weet eens zou doodgaan? .. de hele ontwikkeling van het land klapt in elkaar. Grote duisternis over Suriname, want ons eeuwig licht is gedoofd’ (geciteerd op p. 427-8). Essed overleed op 22 december 1988 bij een tragisch verkeersongeval bij het verlaten van de kerstviering van de NPS aan de Wanicastraat (thans J.A. Pengelstraat). Op zijn grafsteen kwam te staan: Heri lebi te na dede. A ben feti gi Sranan [Tot aan de dood heeft hij zijn hele leven lang gevochten voor Suriname]. In 1995 kreeg het Regeringsgebouw, waar het Planbureau en het Kabinet van de vice-president zijn gevestigd, Esseds naam (Dr. Ir. Frank Essed Regeringsgebouw). Tegelijkertijd werd er op het plein voor dit gebouw een borstbeeld op een sokkel van hem geplaatst. In 1988 werd daarnaast het voetbal­stadion aan de Jagernath Lachmonstraat naar hem vernoemd (Frank Essed Stadion). Essed was van 1964 tot 1974 voorzitter van de Surinaamse voetbalbond (SVB).

Tot slot
Aan het verzoek van de echtgenote van Frank Essed (Eva Essed-Fruin) om een ‘leesbaar boek’ te schrijven over wat haar man heeft betekend voor de ontwikkeling van het land heeft Khemradj ruim voldaan. Deze biografie is een uitvoerige studie over Frank Essed als visionair en denker van formaat. Daarnaast is het een goede aanvulling op onze kennis van de economische en politieke geschiedenis van Suriname tussen 1958 en 1980. Roy Khemradj verdient veel lof met deze biografie die een breed lezerspubliek verdient.

Roy Khemradj, Frank Essed. De mobilisatie van het eigene. Biografie van een Surinaamse visionair. Volendam 2025: LM Publishers, 590 pp. € 34,50

In de Surinaams-Nederlandse gemeenschap bestaat vaak een bijzondere relatie met geld, die zowel cultureel als maatschappelijk verankerd is. Binnen de verschillende Surinaamse groepen is er namelijk regelmatig sprake van een mate van financiële afhankelijkheid in gezins- of familieverband. Daarnaast tonen deze groepen een ondernemende geest. Er is dus een zekere bewustheid op financieel gebied, maar toch is er ruimte voor een positieve stimulans in de opvoeding van kinderen. Om dit te bevorderen heeft Archie Groenewoud het project Kindernomie ontwikkeld. Hiermee worden kinderen al op jonge leeftijd geholpen om na te denken over de keuzes die ze maken met geld. Archie is ervan overtuigd dat financiële educatie al vroeg moet beginnen. Deze vroege kennismaking draagt namelijk bij aan de vorming van volwaardige burgers, die niet alleen beter met hun eigen financiën kunnen omgaan, maar ook bewuster in de maatschappij staan. Financiële zelfred­zaam­heid is immers een van de pijlers van welzijn en welvaart, en Kindernomie is ontworpen om deze pijler te versterken.

Archie Groenewoud

Archie Groenewoud is een gedreven community developer met een unieke achtergrond als Bachelor of Laws en brede ervaring als ondernemer, reclasseringswerker, gedrags­trainer, bewindvoerder en schuldstabilisator. Financiële educatie en community empowerment vormen de kern van zijn werk en projecten. Door jarenlange ervaring in het ondersteunen en versterken van anderen heeft Archie diepgaande kennis opgebouwd in community develop­ment, waarbij zijn focus steeds weer ligt op de kracht van economische en financiële bewustwording op microniveau. Met het door hem opgerichte platform New Dutch Net streeft hij ernaar mensen in hun kracht te zetten op allerlei vlakken. Hieruit ontstond het project Kindernomie.

Avontuurlijk

Kindernomie maakt kinderen vanaf acht jaar op een speelse, maar educatieve manier bekend met basis­principes van het maken van keuzes met het geld dat ze beschikbaar hebben. In het project staan de hoofd­figuren Ibad en Uzo centraal. Zij gaan samen met hun vader op ontdekkingsreis in de wereld van geld, keuzes en economische principes. Via hun avonturen maken kinderen kennis met die wereld. De verhalen zijn gebaseerd op waargebeurde verhalen van kinderen en ouders en geïnspireerd op de kinderen van Archie. De avonturen van Ibad en Uzo zijn uitgewerkt in twee kinderboeken: Kindernomie, De Economische Avonturen van Ibad en Uzo – deel 1 en deel 2. Samen verkennen ze concepten als sparen, rente, investeringen en zelfs cultureel gebonden economische waarden. Door het project op deze manier op te zetten, leren kinderen niet alleen de waarde van geld, maar ook de impact van hun keuzes op de langere termijn.

In deel 1 maken Ibad en Uzo op een laagdrempelige manier kennis met de basis van economie. In gesprekken met hun vader ontdekken ze wat een bedrijf is, wat het verschil is tussen goederen en diensten, en leren ze over sparen, rente en ondernemingsplannen. Dit gebeurt op een interactieve en verhalende wijze, waarbij de kinderen telkens uitgedaagd worden om mee te denken en eigen keuzes te maken. Deel 2 gaat dieper in op complexe onderwerpen als beleggen, investeren, belastingen en culturele aspecten van economie. Ook thema’s als persoonlijke vaardigheden, doelen stellen en eigendom komen aan bod. Deze worden op een speelse en aansprekende manier behandeld. Door Ibad en Uzo kennis te laten maken met deze begrippen, biedt Kindernomie aan kinderen een compleet en cultureel afgestemd kader van economische basisprincipes.

Uitgebreide, speciale editie

In samenwerking met uitgeverij Sampreshan verschijnt binnenkort een uitgebreide, speciale editie waarin de twee afzonderlijke delen van Kindernomie zijn gebundeld. De auteur vindt de samenwerking met Sampreshan erg waardevol. “Sampreshan heeft een sterke connectie met de Surinaams-Nederlandse gemeenschap en begrijpt de culturele context waarin Kindernomie opereert. Dankzij hun uitgebreide netwerk en ervaring in het uitgeven van cultureel relevante werken, kan Sampreshan, Kindernomie helpen om een breder en specifiek publiek te bereiken. Door deze samenwerking kan Kindernomie worden verspreid binnen gemeenschappen die traditioneel minder aandacht krijgen op het gebied van financiële educatie. Het project kan zo nog meer impact hebben en bijdragen aan het welzijn en de welvaart van kinderen en hun ouders, in het bijzonder Surinaams-Nederlandse kinderen en hun ouders.”

Het samengestelde boek biedt een complete beleving en maakt het voor ouders en kinderen nog makkelijker om de verhalen op een toegankelijke manier te doorlopen. De speciale uitgave bevat bovendien enkele aanpassingen en aanvullingen, waarmee de auteur de educatieve waarde van Kindernomie heeft vergroot. “Met de speciale editie van Kindernomie, De Economische Avonturen van Ibad en Uzo, hopen we ouders en kinderen nog beter in staat te stellen om samen op ontdekkingsreis te gaan in de wereld van economie – een reis die niet alleen nuttig, maar ook plezierig is.” Aldus de auteur die met onuitputtelijke inzet en plezier werkt aan het bouwen van een gemeenschap rond Kindernomie waar financiële educatie toegankelijk en boeiend wordt gemaakt.

Toekomstgericht

Kindernomie is meer dan alleen een project; het is een investering in de toekomst van de Surinaams-Nederlandse gemeenschap. Door kinderen te inspireren tot financiële zelfredzaamheid, wordt bijgedragen aan de opbouw van een generatie die verstandige financiële beslissingen kan nemen en waarde hecht aan een solide financiële basis en welzijn.

Kindernomie Deel 1 & 2 speciale editie •Archie Groenewoud • Illustraties Jennefer Kempenaar en Rossel Chaslie • Sampreshan: Zoetermeer 2024 • ISBN 9789083345123 • hardcover • 64 pagina’s • Verkrijgbaar in alle (online) boekhandels en BOL [Bibliotheken]

RECENSIE:
Shelly Roso Op economisch avontuur

Boekpresentatie DE BIEB ZAANDAM
Datum: zondag 16 maart 2025
Tijd: vanaf 11:30
Locatie: De Bieb
Plaats: Zaandam

https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSfGsCcgrLKS0Dkrkzr4PdDJMizIYcXANAFEiAggOqp1Ephigw/viewform

Andere data en steden worden nog bekend gemaakt.

Website: https://kindernomie.nl

De Surinaamse schrijver Edgar Cairo (7 mei 1948-november 2000) ken ik hoofdzakelijk van zijn in 1976 gepubliceerde roman Kollektieve schuld (opgenomen in de Derde Spreker-serie van ontwikkelingsorganisatie Novib) en zijn wekelijkse columns in de Volkskrant tussen 1978 en 1981. Hoewel ik incidenteel nog wat van Cairo las verdween hij langzamerhand uit mijn literaire blikveld. Zijn recent heruitgegeven roman Kopzorg. Het verhaal van vader en zoon was voor mij in zekere zin niet alleen een grote literaire verrassing, maar ook een juweel wat betreft de Surinaamse literatuur. Ik heb zelden een roman gelezen waarin het Creoolse leven op de achtererven (het ‘negerschap’ en het ‘negerverdriet’ in de woorden van Cairo) zo treffend en beeldend wordt beschreven. De term ‘Neger’ was trouwens voor Cairo geen scheldwoord maar een geuzennaam, een woord dat voor hem de trots op het zwart-zijn uitschreeuwde.

Kopzorg is de vierde versie die voor het eerst als novelle onder de titel Temekoe door Bureau Volkslectuur in Suriname werd uitgegeven. In 1979 verscheen van Temekoe in Nederland in een langere versie een vertaling én herschrijving in het Surinaams-Nederlands dat kenmer­kend was voor Cairo, ook wel het ‘Cairojaans’ genoemd dat wil zeggen een soort Nederlands dat sterk is gekleurd door het Surinaams-Nederlands en verrijkt met talrijke taal­vondsten en nieuwvormingen die soms een letterlijke vertaling zijn uit het Sranan. In 1988 verscheen een nieuwe versie van Kopzorg maar nu helemaal omgezet naar het Nederlands met als nieuwe titel Kopzorg. Het verhaal van vader en zoon. Deze roman onderging dus drie taalver­schuivingen, van Sranan naar het Surinaams-Nederlands en uiteindelijk naar het Neder­lands.

Edgar Cairo Foto: Uitgeverij Cossee

Cairo werd geboren te Paramaribo. Zijn ouders waren Paranen (afkomstig van plantage Vierkinderen in het district Para). Na de middelbare school in Suriname vertrok hij in 1968 naar Nederland om in Amsterdam Nederlands en algemene literatuurwetenschap te studeren. Hij werd in Suriname en in Nederland bekend met zijn boven­ge­noemde roman Kollektieve schuld die handelt over winti-perikelen in een Creoolse familie. Cairo bouwde een omvangrijke oeuvre in verschillende genres (romans, toneel­stukken, columns, poëzie), was ook de eerste zwarte schrijver die een column kreeg in de Volkskrant (1978-1981) en in het weekblad De Groene Amsterdammer (1981). Het waren typisch Cairojaanse columns. In Surinaamse kringen was er echter over het algemeen weinig appreciatie voor het ‘Cairojaans’ omdat het niet als Surinaams-Nederlands herkend werd.

Ondanks zijn ruim veertig publicaties meende Cairo dat hij niet de lof kreeg waar hij recht op dacht te hebben. Hij was in de jaren ’70 en ’80 wellicht zijn tijd te ver vooruit en naar alle waarschijnlijkheid was het literaire klimaat in Nederland nog niet rijp voor een schrijver met zijn eigen taal, zijn eigen woorden en zijn eigen vertelstructuren. Cairo’s boodschappen zouden vandaag de dag in Nederland in veel betere aarde vallen, aldus de recensent Rasit Elibol in De Groene Amsterdammer (9 september 2020).

In zijn laatste boeken eind jaren ’80 openbaarde zich een ernstige psychose. Hij dacht dat hij Jezus was. In 1988 liet hij een advertentie in de Volkskrant plaatsen met de tekst: ‘Wereldnieuws: Jezus terug op aarde. Edgar Cairo, Gods Zoon, spreekt alle talen met Jaweh’s stem en doet grote wonderen’, inclusief telefoonnummer en postbus voor wie een onderonsje wilde met Cairo als Jezus. Cairo raakte in vergetelheid.

Met de heruitgave van Kopzorg in 2024 is er sprake van een herontdekking en wellicht van een herwaardering van Edgar Cairo. Besprekingen van Kopzorg in de Nederlandse boekenrecensies waren lovend: ‘Het heeft als Doornroosje al die decennia liggen wachten op een nieuwe wereld waarin het eindelijk wakker gekust kon worden (Rob Schouten, Trouw, 18 juli 2024). Kopzorg wordt gerekend tot ‘de top van de naoorlogse Nederlandse literatuur’ (Stephan Sanders in De Groene Amsterdammer van 21 augustus 2024). In dezelfde bespreking kwalificeert Sanders Cairo’s roman als ‘Falek goed’ [gevaarlijk goed].

In Kopzorg, het verhaal van vader en zoon vertelt de ik-figuur over zijn vader Nelis in Para. Vader Nelis is al op vrij jonge leeftijd een wees en wordt in huis opgenomen door een kinderloze tante. Van een gelukkige jeugd is echter geen sprake. De tante vond de jonge Nelis een ‘satanskreng’, een ‘oerbosbroedsel’ die zij met haar harde hand trachtte te temmen. Na de zoveelste mishandeling besluit hij zijn geluk te beproeven in de grote stad Paramaribo. Het leven in de stad is zwaar voor hem en hij hopt van baantje naar baantje. We spreken over Paramaribo in de jaren dertig, veertig en vijftig. Nelis krijgt een relatie met een vrouw die al zeven kinderen heeft. Met deze vrouw krijgt hij een kind: dat is de ik-verteller. Nelis vereert zijn zoon, maar die liefde maakt later plaats voor een totale onverschilligheid en een algehele aversie tegenover de wereld en zijn eigen zoon die hij altijd op handen droeg en meer liefhad dan zijn stiefkinderen. Vader Nelis wordt op zijn oude dag een in zichzelf gekeerde man. De zoon probeert de vervreemding tussen hem en zijn vader te doorgronden: ‘Allemaal opgekropte haat! Tegen z’n negerafkomst en de Para, wat al niet! Nelis verkrampt, verkronkeld!’ (pagina 255).

De relatie tussen vader en zoon speelt zich af met het leven van Creolen uit de volksklasse op de achtererven als decor. Cairo beschrijft dat leven niet alleen op een humorvolle en indringende wijze, maar maakt ook duidelijk hoe het slavernijverleden op het leven van leden van de Creoolse volksklasse doorwerkt: onderdanig gedrag tegenover bazen, onderling wantrouwen, zelfhaat, fata­lisme, gebrek aan zelfrespect en zelfvertrouwen. Kortom, in de woorden van Cairo het ‘negerverdriet’ in al zijn facetten. Dit maakt Kopzorg dan ook actueel tegen de achtergrond van de huidige discussies over doorwerking van het slavernijverleden in het heden.

Met zijn omvangrijke oeuvre behoort Edgar Cairo tot een van de belangrijkste chroniqueurs van het Creoolse volksleven en de cultuur. Als een van de weinigen slaagde hij erin om met zijn oeuvre het ‘negerschap’ en het ‘negerverdriet’ diepgaand en veelzijdig te analyseren. Kopzorg is een juweel en kan worden gerekend tot een van de klassiekers van de Surinaamse literatuur.

In de Van Lierlezing 2024 gehouden door Charl Landvreugd wordt ingegaan op Cairo’s novelle Temeku en genera­tioneel trauma.

https://werkgroepcaraibischeletteren.nl/tekst-van-lerlezing-2024-door-charl-landvreugd/

Edgar Cairo, Kopzorg. Het verhaal van vader en zoon. Amsterdam Cossee, 2024, 270 pp. € 22,99

Headerfoto Edgar Cairo: Nationaal Archief (Rob Bogaerts/Anefo)