Inleiding
Nadat de wervers en illegale wervers (arkáthiya’s) de potentiële contractarbeiders in India hadden ge­re­kru­teerd werden zij gebracht naar een van de zogeheten subdepots in de grote steden van de staten Uttar Pradesh en Bihar waar zij werden opgevangen. Daar moesten zij na keuring een (voorlopig) contract tekenen met de Nederlandse overheid om in Suriname gedurende vijf jaar te werken. Pas na ondertekening -meestal met een duimafdruk- van dit contract werd door de Nederlandse overheid (geld) geïnvesteerd in deze contractarbeiders. Zij waren daarna gebonden aan de contractvoorwaarden en waren als het ware Hin­do­staanse contractarbeiders geworden. Zij kregen daarna gratis voeding, kleding, onderdak en later een treinticket om onder begeleiding af te reizen naar het hoofddepot in Calcutta. Vanuit de havenstad Calcutta bezien was het voornaamste rekruteringsgebied honderden kilometers verwijderd. Toen de emigratie in 1873 naar Suriname begon, was Calcutta al verbonden via een spoorlijn met Delhi. Daarom konden de emigranten uit de staten Uttar Pradesh en Bihar per spoor worden vervoerd. Vrijwel alle Hindostaanse contractarbeiders zijn dus per trein vervoerd naar Calcutta. Uit de nabije omgeving, namelijk de staat Bengalen zijn betrekkelijk weinig personen geëmigreerd. Bengalezen bleken in veel mindere mate te willen emigreren of -al was het tijdelijk- in het buitenland te willen werken. Calcutta was tot 1911 de hoofdstad van India. De grens van de aangrenzende staat Bihar ligt 300 kilometer verder van Calcutta. Een van de belangrijke steden waar een subdepot was gevestigd, namelijk Patna, ligt op 522 kilometer: dat wil zeggen de afstand tussen het treinstation van Patna en het treinstation Howrah in Calcutta. De grote steden in Uttar Pradesh waar de subdepots zich bevonden, liggen verder. Benares op 682, Allahabad op 813, Gorakhpur op 859, Fyzabad op 886, Lucknow op 963, Kanpur op 1.007, Agra op 1.267 en Mathura op liefst 1.351 kilometer vanaf het station Howrah in Calcutta. De treinen reden toen langzaam en stopten op alle tussenstations. De meeste emigranten hebben dan ook dagen of zelfs meer dan een week gedaan over de treinreis naar Calcutta.

Treinstation Howrah in Calcutta (nu Kolkata)

Treinreis naar Calcutta
Nadat er voldoende gerekruteerden waren in een subdepot, reisde men in een groep -een zogeheten calan– onder begeleiding van een caprási (een soort professionele boodschapper) of een durwan (bewaker) met de trein naar de havenstad Calcutta waar het Suriname-hoofddepot zich bevond. De begeleider moest zorgen dat hij de groep emigranten veilig en gezond afleverde in het hoofddepot. Hij had een certificaat bij zich waaruit zijn opdracht was af te leiden en administratieve stukken waaronder de voorlopige (werk)contracten. De begeleider had geld ontvangen van de subagent voor de kosten onderweg. Onder meer voor het kopen van voedsel dat langs de vele stations werd verkocht; zo was er ongeveer 2 anná’s (10 cent) per emigrant per etmaal voor voedsel gereserveerd. De begeleider had ook geld voor fooien (baksis). Maar eigenlijk betrof het geld voor steekpenningen voor spoorwegpersoneel, politieagenten en allerlei andere betrokkenen waar een calan van afhankelijk was: zoals ‘stationskoelies’ (bagagesjouwers), waterverkopers, con­ducteurs en dergelijke. Iedereen probeerde er namelijk een slaatje uit te slaan omdat een calan te maken had met de sarkár (overheidsbemoeienis).

Pandit Chandrasekhar Sharma woonde zowel in Suriname als in Guyana. Hij keerde in 1936 terug naar India en overleed daar.

De contract­ar­bei­der Chandra­sekhar ver­tel­de dat zijn calan in 1893 van het subdepot in Kanpur op de trein werd gezet. Zij juichten toen de bel van de trein luidde en de trein in beweging kwam. Chandrasekhar schreef zelfs een gedicht hierover in het Hindi in dewnágri schrift. Vrij vertaald in het Nederlands gaat het als volgt:

De trein is rijdende, Dher-Dher
En de krachtige motor doet Dhuk-Dhuk-Dhuká-Dhuk
Tussen het lawaai van de mensen
Gaat de trein rechtdoor, Sanan-Sanan, alsof hij een eigen geheugen heeft.
Vier vingers wijde ijzeren sporen, vier vingers wijde wielen
Bewegen voort met grote snelheid.
Er is geen olifant of paard, er is geen stel ossen dat hem voorttrekt
Noch is er iemand die een zweep hanteert.
Er is alleen een motor die hem voorttrekt op eigen kracht.

Ook de contractarbeider Rahman Khan was verheugd om in 1898 voor het eerst een treinreis te kunnen maken. Hij verbleef na zijn werving liefst drie maanden in het subdepot in Kanpur. De treinreis naar Calcutta werd in etappes afgelegd. Eerst vertrokken zij in een groep van 150 potentiële contractarbeiders naar Lucknow waar zij overnachtten in een herberg. Hoewel het verblijf kort was, heeft Rahman Khan de twee imámbará’s (islamitische heiligdommen) kunnen aanschouwen. Vervolgens gingen zij naar het subdepot in Faizabad niet ver van heilige stad Ajodhia. Daar werden zij opgevangen door twee (Brahmaanse) begeleiders, die zonen waren van de jamadár (hoofdbewaker) in het Surinamedepot in Calcutta. Onderweg werden de emigranten regelmatig gemo­les­teerd door andere (trein)passagiers, omdat men tegen emigratie was. Ook het treinpersoneel molesteerde vaak de emigranten en vroeg om steekpenningen.

Munshi Rahman Khan (zittend) was een van de eerste Hindostaanse dichters en schrijvers. Hij heeft ook zijn autobiografie geschreven in het Hindi.

Wanneer er te­kor­ten als gevolg van afkeuringen ontstonden voor één scheeps­trans­port dat op zeer korte termijn moest vertrekken, werden wel kleine aantallen contractarbeiders geworven in Calcutta. Soms zijn emigranten te voet aangekomen in Calcutta. Zo heeft bijvoorbeeld een groep Zuid-Indiërs wekenlang gelopen toen de emigratie uit de havenstad Madras (thans Chennai) was stopgezet, om in Calcutta te worden gerekruteerd. Een informant vertelde mij dat zijn paternale grootouders wekenlang hebben gelopen om in Calcutta gerekruteerd (bharti howe) te worden.

Het Surinamedepot
Het Surinamedepot was gevestigd op Garden Reach nummer 20. Dat was een enorm haventerrein gelegen aan de Hooghlyrivier (in de wijk Kidderpur) in het zuidoosten van de huidige stad Kolkata. De depots en de meeste gebouwen bestaan niet meer. Het depotterrein van het Suriname-agentschap was behalve aan de noordzijde dat aan de Hooghlyrivier grensde aan alle drie overige zijden ommuurd.
Aan de zuidzijde (de straatkant) vormden gemetselde, stenen pilaren verbonden door een houten hekwerk de afscheiding. De west- en oostzijde werden ommuurd door de wanden van de verschillende gebouwen en heggen gemaakt van boomtakken ingesloten tussen bamboelatten. De vloer van de woonloodsen en de ‘voedingsgalerij’ was van aangestampte klei bestreken met in water opgeloste kalksteen dat ook een ‘zindelijk aanzien gaf’. De breedte was 1,80 meter: voldoende om languit te slapen, want bijna geen enkele Hindostaanse emigrant was toentertijd langer dan 1,80 meter; er was overigens geen verhoging om het hoofd op te leggen. Later is de constructie verbeterd; er zijn aparte slaapbanken (britsen) met een breedte van 1,20 meter en lengte van 1,80 meter aangebracht waardoor men meer privacy had.
Er waren vijf privaten gebouwd van steen en de vloer was gecementeerd. Eén privaat (latrine) was voor de pas aangekomenen en één voor de depotbedienden (personeel). Voor de zieken in het hospitaal was een apart privaat, evenals een apart privaat voor degenen die besmettelijke ziekten hadden (opgelopen). Drie privaten waren in twee afdelingen verdeeld (gescheiden door een muur); het ene bestemd voor mannen en het andere voor vrouwen. Er waren ook aparte urinoirs voor mannen en vrouwen, met gemetselde vloeren.
Verder waren in dienst koks (candhari’s, die tot de kaste der Brahmanen behoorden), barbiers, vuilophalers (topazen), personen die lampen aanmaakten (lam­pe­nisten) en ander onderhoudspersoneel. Water­dragers waren nodig voor het vervoer van water naar de hospitalen, het besproeien van de (depot)wegen en het doorspoelen van de goten (zie verder: P. Wiersma, Verslag eener zending Naar Britsch-Indië, 1903). De capaciteit van het Surinamedepot was groot genoeg om een scheepslading emigranten – ongeveer 550 tot 600 – alsmede depotpersoneel en proviand te herbergen. In 1914 werd een nieuw depot door het Suriname-agentschap gehuurd op een andere locatie aan de Hooghlyrivier (Garden Reach 28).

Aankomst in het Surinamedepot
Het verblijf in het hoofddepot was een voorbereiding op de maandenlange zeereis naar Suriname. Na aankomst van een calan in het Surinamedepot, bijna altijd in de ochtend, vond een voorlopige inspectie plaats. De emigranten ontvingen nieuwe kleding en een katoenen deken (molton). In de koude maanden november tot en met januari kreeg men twee dekens. Ook ontving elke emigrant eigen eet- en drinkgerei. Men zou immers niet uit een drinkvat water drinken en eten uit een bord dat door anderen reeds was gebruikt vanwege jutthá (vervuiling). Iedereen kreeg een tinnen bord (tháli genoemd) en een rood-aarden drinkvat (kandoli/kwáli lijkend op een lotá). Tevens kregen zij een kleine container/keteltje met een hengsel aan de bovenkant bestemd om het aardewerken drinkvat en water in te bewaren. Men ontving een bepaalde hoeveelheid (rantsoen) water per dag op het schip, bijvoorbeeld een halve liter. Kinderen kregen kleinere versies van deze attributen. De meegebrachte bezittingen van de emigranten werden bewaard – maar niet de kleding: die werd in beslag genomen. Het bleek dat weinigen geld bij zich hadden. De enkelen die wat geld bij zich hadden, gaven dit in bewaring aan de emigratie-agent.

De emigranten moesten zich in de vroege ochtend binnen een uur melden bij de voedingsgalerij waar een appèl werd gehouden. Zij moesten zich in volgorde in een rij opstellen afhankelijk van het nummer dat aan hen was toegekend bij de inschrijving. Elke ochtend (tussen 6.30 en 7.00 uur) en ’s middags (om 3.00 uur) werd namelijk een zogenoemde monstering gehouden voorafgaand aan de twee dagelijkse maaltijden. Zowel door de emigratie-agent om vast te stellen of alle ingeschrevenen nog aanwezig waren en door de depotdokter die zich op de hoogte kon stellen van de gezondheidssituatie.
In volgorde van het nummer waaronder zij in het depotregister waren ingeschreven werden de namen geroepen door de depotklerk. Zo werd dadelijk de afwezigheid van een persoon ontdekt. Daarna was doorgaans een exercitie. Om 9.00 uur werd de bel geluid voor het ontbijt. Na de exercitie en het ontbijt was men vrij, maar men mocht zich niet in de woonloodsen begeven. Meestal bleef men zich op het uitgestrekte terrein in de schaduw van de bomen of in de buurt van de voedingsgalerij ophouden. Om 2.30 uur in de middag ging weer de bel en was er weer een monstering door de emigratie-agent en de depotdokter. Vervolgens was men weer vrij en werd meestal licht werk gedaan, zoals het oprapen van bladeren, het snijden van gras tot 5.00 uur ’s middags.

Pas gearriveerde Hindostaanse contractarbeiders op het terrein van het Koeliedepot in Paramaribo. (Foto Julius Muller)

Voeding en tabak
In het Surinamedepot werd voor de voeding gebruik gemaakt van het zogeheten bhandárásysteem. Het voedsel werd gekookt in grote boilers door Brahmanen en dagelijks verdeeld onder emigranten onder su­per­visie van de depotdokter. Het bestond doorgaans uit: rijst, dahl (gele linzen soep; er werd ghi/ghiw en een beetje zout toegevoegd) en curry. De curry tarkári werd gekookt van verschillende groenten voornamelijk aardappelen, uien en pompoenen. Ook was er tweemaal per week roti in plaats van rijst. Zondag was er in plaats van groentecurry meestal geiten- of schapenvlees. Emigranten behorende tot de hoogste kaste mochten meehelpen in de keuken en werden later ook ingeschakeld op de schepen tegen een geringe vergoeding. De emigranten konden alvast wennen aan het voedsel dat ze maandenlang te eten zouden krijgen. Er werd als genotsmiddel dagelijks tijdens de ochtendmaaltijd (geprepareerde) tabak uitgedeeld aan degenen die er om vroegen (mannen en sommige vrouwen). Die tabak werd gerookt uit een cilam (kleine pijp) of hukkáh (waterpijpje). Ook ongekerfde gedroogde tabaksbladeren werden uitgedeeld aan degenen die wilden pruimen.
Gemiddeld was ongeveer 20% van de hindoes in het Surinamedepot vegetariër; zij werden, als er vlees werd geserveerd, apart bediend.

De emigranten hurkten neer onder de voedingsgalerij en het voedsel werd in hun (tinnen) etensbord uitgeschept. Zij moesten het ter plekke nuttigen en mochten het eten niet meenemen naar de woonloodsen. Gelet op de heersende armoede en soms zelfs hongersnood toentertijd in India was de beschikbaarheid van twee maaltijden per dag een uitkomst voor menigeen. Sommigen aten slechts een paar keer per jaar vlees in India. Een informant vertelde mij:

‘Mijn vader die Kalkatiá was heeft niet veel verteld over India en de contracttijd. Wij zijn moslims en eten graag vlees. Hij zei alleen dat hindoes en moslims toen als bhái–bhái (broeders) leefden en dat hij nooit zoveel vlees had gegeten in India als in dipu (depot) en op het schip. En dat ze elke dag moesten trainen. Bhaiyá (Broeder): meer heeft hij echt niet verteld, hoor. Ik vind het jammer, maar hij heeft echt niet veel meer verteld.’

Rahman Khan vermeldt dat hindoes en ook de leden van hoogste kasten geen bezwaar hadden om samen met de personen van de lage kasten en onaanraakbaren en met moslims te eten. De ooggetuige Sanadya –een Brahmaan– vermeldt dat personen van verschillende kasten, als Brahmán, Koli en Camár, werden ge­dwon­gen gezamenlijk te eten en water te drinken.

Mevrouw Kokila Sarbar kwam als dertienjarige contractarbeidster samen met haar mausi (moeders zuster) op 23 juni 1913 met het schip Mutlah III naar Suriname. Zij vertelde het volgende over haar ervaringen tijdens haar verblijf in het Surinamedepot:

‘Je kreeg van alles te eten, roti, groente, schapenvlees, enz. Het was er gezellig en voor je dacht was er een maand voorbij. Op een dag zagen wij een stoomschip aankomen. Wij kregen van de depotbewakers te horen dat wij met dat schip zouden emigreren. Het schip legde niet aan bij het depot maar een eindje verder, aan dezelfde rivier, waar het depot stond.’

Leider Sitalpersad Doobay (in het midden in witte colbert) met Hindostaanse contractarbeiders. Zij waren vrijwel allen jongvolwassenen, namelijk niet boven 30 jaar. (Foto uit Zijlmans; Fotografieën van Suriname)

Dipu bhái en dipu bahin
In het Surinamedepot was sprake van een vlottende situatie. Er kwamen continu nieuwe groepen emigranten (calans) aan; een deel werd afgekeurd en weggestuurd of deserteerde. Degenen die al een tijdje in het Surinamedepot verbleven, haalden de banden met elkaar aan en vingen de nieuwkomers op. Omdat allen als het ware in hetzelfde schuitje zaten, ontstond er veel begrip voor elkaar en deelde men lief en leed. In een (van de buitenwereld) gesloten institutie/voorziening met een uniform regiem voor allen, zoals een kazerne of klooster en in dit geval het hoofdepot, ontstaat vaak erosie van de onderlinge verschillen en vervlakking van de hiërarchische verhoudingen. Men was immers gelijkgesteld als ‘koelies’ en het Bengaalse personeel en de (Europese) leiding van het depot behandelde iedereen gelijk. Men maakte gebruik van dezelfde voorzieningen (slaapplaats), het eten was hetzelfde en men kreeg uniforme kleding. Hoogstens hebben degenen die werden uitgekozen om als sardár (hoofdman) te fungeren wellicht een betere behandeling genoten. Het gemiddeld aantal dagen dat men in de depots in Calcutta verbleef (tussen 1880 en 1916) in het Surinamedepot was aanzienlijk hoger dan in de depots van andere koloniën: namelijk 45,5 dagen, terwijl in de andere depots het gemiddelde lag op 27 dagen. Dus de Hindostaanse emigranten hebben gemiddeld ongeveer 1,5 maand doorgebracht in het Surinamedepot.

Gelet op het langdurig verblijf in deze gesloten voorziening is het dan ook niet vreemd dat er intensieve banden en relaties ontstonden tussen depotgenoten. Het depot werd door Hindostaanse emigranten dipu(wá) genoemd De banden die toen ter plekke werden gesmeed stonden bekend als dipu(wá) bhái (de­pot­broeder) en dipu(wá) bahin (depotzuster). Soms uitgesproken als dipwá bhái en dipwá bahin. De meeste emigranten hadden geen familie en waren eenlingen voor wie de nieuwe affectieve banden als het ware een vervanging werd van de familiebanden. Bovendien was men afkomstig uit verschillende dorpen of plaatsen en verschillende kasten, en er was ook verschil in religie (hindoes behorende tot verschillende stromingen en moslims). Er was weliswaar sprake van een grote variëteit, maar er was een gezamenlijk doel: namelijk tijdelijke contractarbeid in Suriname. Men zag elkaar dagelijks en zat min of meer opgesloten met elkaar gedurende meer dan een 1,5 maand. Men deelde alle informatie over het wel en wee en voelde zich verantwoordelijk voor elkaar. Lief en leed werd gedeeld, want men had dezelfde bestemming; in de meeste gevallen zou men op hetzelfde schip maandenlang een zeereis maken naar Srinám tapu (Suriname).

Ontspanning
Naast de uren die werden besteed aan de maaltijden, de monstering en dagelijkse exercitie werden de emigranten ingeschakeld om lichte werkzaamheden te verrichten in het depot, zoals gras snijden op het depotterrein, het ‘rollen’ van de gazons met grote stenen en het verrichten van kleine herstellingen aan de heggen. Dat gebeurde telkens een uur lang in de ochtend en de namiddag na de maaltijden en stuitte niet op tegenstand. Er waren genoeg vrije uren om zich te ontspannen. Om de verveling en spanningen te verdrijven hield men zich onder meer bezig met worstelen (kusti), een geliefde sport, gatká (vechten met stokken/schermen) en kaartspelen – de sardárs deelden een paar pakken kaarten uit. Het zingen van liederen was populair – vooral birhá’s (treurliederen) die door de Ahirs (de veehoeders kaste) werden gezongen. Daarnaast werden verhalen verteld en sprookjes en religieuze verhalen onder meer uit de Ramayan en Mahabharata. Ook werden dansen uitgevoerd zoals de Ahirwá ke nác (herdersdans). Er werden tamboerijnen (khajari) uitgedeeld in het depot en door de leiding werd gestimuleerd dat er veel gezamenlijk werd gezongen.

In het Surinamedepot werd al als het ware de culturele heritage geconserveerd en met elkaar gedeeld. Dit zou tijdens de maandenlange reis en ook in de contracttijd in Suriname veel soelaas bieden om de moeilijke tijd door te komen. Niettemin ontstonden er spanningen. Majoor Wiersma schrijft:

‘Ontstaat er een ontevreden geest, die zich wel eens bij hen openbaart, die reeds geruimen tijd in het depot zijn, dan worden de menschen gepaaid door de uitdeeling van eenige inlandsche snoeperijen, wat eenige uitgave veroorzaakt van een paar pies (centen) per hoofd en waardoor de gemoederen gewoonlijk tot kalmte worden gebracht. Voor zo’n traktatie, die onder de voe­dings­galerij wordt uitgedeeld wordt de bel geluid.’ (Wiersma 1903: 32).

Relaties
De omgang tussen alleenstaande mannen en al­leen­staande vrouwen in het Surinamedepot was in principe verboden; zij verbleven ook in aparte woonloodsen. Er werd voor gewaakt dat men zich niet ophield in andere woonloodsen dan waar men was ingedeeld. Er werden ook aparte rijen van alleenstaande mannen en alleenstaande vrouwen gevormd voor het eten. De durwans en sardárs moesten daarop toezien. Maar het is begrijpelijk dat het verblijf van ongeveer 100 alleenstaande vrouwen en 200-300 alleenstaande mannen gedurende gemiddeld 1,5 maand bij elkaar en afgesloten van de buitenwereld tot seksuele spanningen en relaties leidde. Ondanks het strenge regiem van scheiding tussen de seksen onder de alleenstaanden zijn er relaties ontstaan en zijn er zogeheten depot­huwelijken gesloten.
Rahman Khan vermeldt dat hindoemannen behorende tot de hoge kasten relaties aangingen met vrouwen behorende tot groep der onaanraakbaren. Hij stelt dat deze mannen ‘zelfs hun zaad in deze vrouwen impregneerden’. Wij hebben al eerder geconstateerd dat een deel van de gerekruteerde alleenstaande vrouwen onafhankelijke assertieve vrouwen waren, onder wie ook prostituees. Het is begrijpelijk dat zij zich, ook om te overleven in een lichting emigranten waarin vrouwen een kleine minderheid vormden, verbonden met de sterkere en machtigere alleenstaande mannen. Dat waren doorgaans de alleenstaande mannen behorende tot de hogere kasten. Er werden waar nodig voor inscheping ook huwelijken gesloten –zogeheten depot (dipu) huwelijken. Als de alleenstaande vrouwen waren getrouwd hadden zij immers een manlijke beschermer. Door de onevenwichtigheid in het aantal alleenstaande volwassen mannen en alleenstaande vrouwen in het hoofddepot en op de schepen is het zeer wel denkbaar dat de druk op alleenstaande vrouwen groot was. Vooral de kans op aanranding en verkrachting lag op de loer. 

Gereed voor de zeereis
De gecharterde schepen waren al dagen voor de vertrekdatum aanwezig op de kade, zodat alle voor­bereidingen konden worden getroffen voor de maandenlange zeereis naar Suriname. Sommige schepen hadden een te grote diepgang en bleven midden op de Hooghlyrivier voor anker. De emigranten werden dan met boten naar het schip gebracht. Maar de meeste schepen meerden af bij de steiger (in het Engels Jetty) waar de inscheping (het embarkement) plaatsvond. Suriname had later een eigen steiger, bekend als Surinam Jetty/Ghát.

Het zeilschip Hereford dat viermaal Hindostanen overbracht naar Suriname, namelijk in 1891, 1893, 1895 en 1896. Hindostanen verbasterden de naam tot Halphut.

Voorafgaande aan de inscheping hield de scheepsarts een nauwkeurige inspectie in het bijzijn van de Indiase depotdokter. Dit kon een paar dagen in beslag nemen; meestal keurde hij ongeveer 100 emigranten per dag. Men deed alles om coûte que coûte ziekten op het schip te voorkomen. Een groot aantal zieken zou immers een taakverzwaring voor de scheepsarts betekenen, maar ook de gedane investering (in de emigranten) teniet­doen. Voorts ontvingen de kapitein, de arts en het scheepspersoneel een premie voor elke levend aangekomen contractarbeider. Bovendien zou men bij een hoog sterfte- of ziektecijfer in het vervolg kunnen afzien van de diensten van de betrokken scheepsarts en de kapitein. De scheepartsen keurden meestal alsnog een aantal voorlopig goedgekeurden af. Zo heeft de scheeparts R. de St. Romaine die zich had ge­specia­liseerd op de transporten naar Suriname in 1902 van het transport van de Rhone I een dertigtal emigranten toch nog afgekeurd. Zij werden vervangen door nieuwe goedgekeurde emigranten. 

Voordat de inscheping plaatsvond, vond op dezelfde dag de laatste keuringplaats in aanwezigheid van de Britse beschermheer (Protector of Emigrants) der emigranten, de depotdokter en de scheepsarts. De rij van emigranten die klaar stond om in te schepen werd geschouwd. De geneeskundige inspecteur observeerde (en bekeek) elke emigrant om vast te stellen of hij/zij koorts had – hij legde zijn hand tegen de halsslagader. Als koorts werd vastgesteld dan werd betrokkene niet toegestaan te reizen. Hij betastte alle emigranten ter hoogte van de maagstreek. Vrouwen die ongesteld waren werd verboden op reis te gaan. Dat werd blijkbaar gevraagd aan hen of gecontroleerd door de hospitaal oppasster. Degenen die uitvielen wegens koorts of ongesteldheid werden vervangen door andere emigranten die in de onmiddellijke nabijheid in reserve werden gehouden.

Deze kleding ontvingen de Hindostaanse contractarbeiders in het Surinamedepot te Calcutta.

Voorafgaand aan de inscheping werd alle nieuwe kleding ten behoeve van de reis door de Government Disinfector gedesinfecteerd onder supervisie van de gezond­heids­officier van de haven. Men kreeg ten behoeve van de reis naast het eerdergenoemde tinnen bord, het aarden drinkvat en het blikken keteltje, passende kleding. De mannen ontvingen doorgaans twee dhoti’s of lange broeken en drie hemden (kurtá’s) en twee caps (mutsen: een warme zwarte en een gekleurde). De vrouwen kregen twee omslagdoeken ter bedekking van het gehele lichaam (lahangá’s/flanked jackets) en een sári. Ook kreeg iedereen in 1898 twee dekens (een warme zwarte wollen en een rode deken). Iedereen kreeg een katoenen zak; daarin werd dit alles en de eigen spullen gestopt. In de beginperiode van de emigratie was de uitrusting hoogstwaarschijnlijk soberder, maar wij hebben geen gegevens daarover. Wiersma beschrijft een deel van de uitrusting voor een reis in 1902 als volgt:
‘Allen zitten neergehurkt, uitgedost in nieuwe kleeren, hebben een grof katoenenzak, waarin de overige kleeding is geborgen… en een blikken keteltje met een hengsel, bestemd voor het drinkvat. Kinderen tusschen 2 en 10 jaar ontvangen borden en keteltjes van kleinere afmetingen… Voor gebruik aan boord worden nog meegegeven eenige tamboerijnen, speelkaarten, spie­gel­tjes, scheermessen, scharen, garen, naalden, kammen en slijpsteenen.’

Het rood-aarden drinkvat werd in de opening van het blikken keteltje geplaatst zodat het hoogstwaarschijnlijk tijdens de reis als gevolg van het wiebelen van het schip niet kapot kon gaan. Het blikken keteltje dat de vorm van een theepot had, werd gebruikt om de dagelijkse hoeveelheid eigen drinkwater die men ontving in te bewaren.

De contractarbeiders werd, voordat dat zij inscheepten, een tinnen nummerplaatje waarop het nummer vóór hun naam op de monsterrol dat correspondeerde met hun inschrijvingsnummer op het agentschap (i.c. het hoofddepot te Calcutta) om de hals gehangen. Deze patenti of patangi diende om de identificatie te vergemakkelijken en zij moesten deze nummerplaten tijdens de overtocht altijd dragen.

‘Deze nummerplaatjes zijn ronde blikken schijfjes van 5 centimeter middellijn, waar het nummer is ingeslagen; ze zijn voorzien van een gat waardoor een touwtje is geregen en worden om den hals gedragen behalve door kleine kinderen, voor wie de moeder het plaatje bewaart. De nummers correspondeeren met die in de naamlijst. Ze worden des ochtends van het em­banke­ment uitgegeven.’

Inscheping
De emigrant-agent, de kapitein en de scheepsarts gingen vervolgens aan boord. In hun bijzijn werden de namen van de monsterrol opgenoemd. De depotklerken en het scheepspersoneel begeleidden de inscheping vanaf de steiger naar het schip. Het instappen geschiedde volgens het monsternummer. Eerst scheepten de alleenstaande vrouwen in; zij gingen naar het achtergedeelte op het tussendek van het schip. Dan volgden de families (gehuwden en kinderen) in het middengedeelte en als laatste volgden de alleenstaande mannen die in het voorste gedeelte werden ingekwartierd. Bij elke tiende emigrant werd even gestopt om alles dubbel te controleren. Majoor Wiersma vermeldt dat in 1902 de dekens op het schip werden verstrekt aan de 673 emigranten. Als men inscheepte tussen 1 maart en 15 september werd een dubbele deken gegeven en in andere perioden kreeg men één deken. Hij vermeldt dat de inscheping van emigranten ordelijk en rustig verliep en: ‘dat zij zonder dwang en kalm gestemd hunne nieuwe toekomst tegemoet gingen. Velen onder de mannen maakten bij het voorbijgaan van den agent en diens klerk voor dezen een salám, als ’t ware of zij afscheid namen van meesters van wie zij eene goede behandeling hadden ondervonden. Een paar malen werd eene enkele vrouw (zonder man) gezien, die bij het betreden van den steiger begon te schreien, maar een vriendelijk tikje op den schouder haar door den agent gegeven gepaard van een opwekkend woord… deed dan de kalmte aldra terugkeeren. Is de laatste man aan boord dan wordt de loopplank op den steiger getrokken, maakt het schip zijn trossen los en wordt verhaald naar het midden van de rivier of nog een paar mijlen stroomafwaarts gevaren alvorens voor anker te komen daarbij nacht de scheepvaart op de Hooghly stilstaat.’ (Wiersma 1973: 74, 75).

Rahman Khan vermeldt dat toen men de dag voor het vertrek met het schip de ‘reisspullen’ had ontvangen, de atmosfeer geladen was en men nieuwsgierig was naar de scheepsreis naar een vreemde wereld.
‘Door onze opgewondenheid en vreugde konden wij nauwelijks slapen en de volgende morgen luidde om 10.00 uur de bel voor het eten, maar niemand leek honger te hebben. Om 3 uur ’s middags waren wij allen aan boord van het schip op het dek en om 4.00 ’s middags werd het anker geheven.’

Een andere ooggetuige vertelde echter dat een deel van de mannen die eerder in de koloniën waren geweest verheugd waren en juichten maar de ‘gewone koelie’ keek angstig. De schepen bleven na de inscheping in het midden van de rivier en ’s nachts voor anker liggen om pas de volgende ochtend uit te varen. Er was een emigratiepas voor elke emigrant met zijn of haar naam, de naam van de vader en de namen van de naaste familie (next of kin), leeftijd, kaste, burgerlijke staat, zilláh (district), parganná (onderdeel van district), politiepost, dorp en fysieke herkenningstekens. Ook de kapitein ontving een lijst met deze gegevens die hij moest overleggen aan de agent-generaal bij aankomst in Suriname. De overtocht naar Suriname kon daarna beginnen.

Weergave van het interieur van de meeste Immigrantenschepen. In het ruim werden alleenstaande mannen en vrouwen gescheiden van elkaar ondergebracht.

De Hooghlyrivier die uitmondt in de woelige Golf van Bengalen c.q. de Indische Oceaan was en is echter geen gemakkelijk te bevaren rivier. Er zijn vele zandbanken die continu van plek veranderen. De begeleiding door een loods was strikt noodzakelijk en er werd dan ook niet ’s nachts uitgevaren. Na het langzaam uitvaren van de Hooghlyrivier tot Sagar eiland en Sandheads (in de delta van de rivier), een tocht die voor zeilschepen drie tot vier dagen in beslag nam, kon men dus nog steeds land zien aan beide kanten van de rivier. Daarna kwam de open oceaan en men kon geen land meer zien. Vaak werden er dan mensen angstig vooral wanneer het schip begon te deinen door de hoge golven. Soms sprongen enkele mannen in paniek overboord, ook vanwege de enge verhalen die zij gehoord hadden over het oversteken van de zeven zeeën en/of over de (politieke) Andaman eilanden die zich in de Baai van Bengalen bevinden.

Emotioneel verlies
Er was natuurlijk groot emotioneel verlies voor de ‘achtergebleven’ familie in India. Om in enige mate de sfeer weer te geven bij de personen wier familie vertrok naar de koloniën, geven wij een tekst van een lied over vertrek toentertijd. Er zijn immers vaak mannen vertrokken naar de koloniën zonder hun dierbaren in kennis te stellen. De trein was toen een soort wonder van techniek die voortbewoog en ‘verdween’. De trein werd anjan (engine) genoemd en de spoorwegen railyá (railways). De verhalen over jaháj (zeilschepen en later stoomschepen) waar honderden mensen in werden vervoerd over zeven zeeën (sát samundar pár) naar bides (buitenland) of tapu’s (eilanden) spraken tot de verbeelding, maar genereerden ook angst. Wij moeten beseffen dat er ook terugkeerders waren in India en sommigen uit de koloniën stuurden geld naar hun familie. Maar er waren vooral ook emigranten die nooit meer terugkwamen. Er was bij vele ‘achtergelaten’ familieleden in India dan ook sprake van groot emotioneel verlies als gevolg van de emigratie. Een fragment uit een lied dat vaak werd gezongen door vrouwen in de staat Bihar geeft een indruk:

Purubiyá se ái reliyá pacchun se jahajiyá
Piyá keladi lei gai ho
Reliyá ho gai mor sabatiyá piyá ke ladi lei gai ho
Reliyá ná bairi se jahajiyá ná bairi uhai paiswai bairi ná

(De trein kwam van het oosten en het schip van het westen. En nam mijn echtgenoot mee. De trein is mijn medegeliefde geworden die mijn echtgenoot heeft meegenomen. De trein is niet mijn vijand, het schip is niet mijn vijand, mijn vijand is geld).

Het stoom- annex zeilschip de Clive bracht in 1877 327 Hindostaanse emigranten naar Suriname. Bron: National Maritime Museum, Greenwich.

Tot slot
Al met al was de voorbereiding van de zeereis vrij gedegen. Het betrof immers emigranten die door hun arbeid de gedane investering lonend moesten maken. Tot slot zij vermeld dat in grote mate sprake was van vrijwilligheid bij deze emigratie. De reis naar Calcutta duurde soms twee weken en velen moesten meer dan een maand wachten in het Surinamedepot. Men had dus voldoende tijd om terug te komen op de beslissing en kon zich alsnog terugtrekken. Men kon tijdens de reis naar Calcutta deserteren. Men kon in het hoofddepot in Calcutta aangeven dat men terug wilde naar het dorp of de familie of zich laten terugsturen of ‘wegjagen’. Een klein deel heeft dat ook gedaan. De grote meerderheid die niet is gedeserteerd en zich naderhand niet heeft teruggetrokken is dus vrijwillig vertrokken. Zij hebben op de vraag van de beschermheer der emigranten of zij vrijwillig vertrokken (rázi he?) instemmend geantwoord en het contract ondertekend. Er zal hier en daar wel enige dwang zijn geweest. Maar dat de meerderheid zou zijn gedwongen of dat er sprake was van dwang­arbeiders is dus onjuist. Evenmin dat men is misleid (bharmái deis). Wel hadden de meeste Hindostaanse contractarbeiders die naar Suriname vertrokken de bedoeling om met hun spaargeld terug te keren naar India. Bijna een derde is ook teruggekeerd naar India, onder wie echter ook kinderen die in Suriname waren geboren.

Met dank aan: Padmini Kanhai Mishre

Dit artikel is gebaseerd op de omvangrijke studie C.E.S. Choenni, Hindostaanse contractarbeiders 1873-1920 (2016 • 735 pag.)

Uw reactie kunt u HIER naar toe sturen o.v.v. uw naam en het artikel waar u op reageert.

Het Suriname memoriam te Kolkata (Calcutta) in Matiabarz bij Babu Ghat.

Doorgaans gaat men ervan uit dat een derde, namelijk 11.690 van de 34.304 Hindostaanse immigranten uit Suriname zijn teruggekeerd naar India. Bijna een vijfde van de teruggekeerde personen waren echter in Suriname geboren. Eigenlijk zijn zij geen terugkeerders. Maar zij hadden ook recht op gratis terugkeer, ondanks protesten van de Agent-Generaal F. Van Drimmelen die vond dat deze in Suriname geborenen Surinamers waren. Hij wilde deze kinderen voor Suriname be­houden, maar het is hem niet gelukt om hun recht op gratis terugkeer in te laten trekken. Als wij deze kinderen niet bijtellen bij de terugkeerders, dan is ruim een kwart (27%) teruggekeerd. De terugkeer van Hindostaanse immigranten naar India kan over het algemeen niet als een succes worden beschouwd. Een deel is weliswaar succesvol geworden in India, maar een ander deel heeft negatieve ervaringen gehad. Velen van hen hebben tevergeefs getracht opnieuw te emigreren. Van de terugkeerders is het ongeveer 20% gelukt weer te emigreren naar Suriname of naar andere koloniën. Anderen die spijt hadden en/of heimwee naar de koloniën bleven verbitterd achter in India. Velen zijn gestrand in Calcutta en hebben in armoedige omstandigheden geleefd.

Het organiseren van de retourtransporten door het Surinaamse Immigratiedepartement vergde intensieve en zorgvuldige voorbereiding. Er moesten schepen worden gecharterd die naar Suriname moesten afvaren om de terugkeerders op te halen en te vervoeren naar India. Idealiter werd een schip dat immigranten naar Suriname had overgebracht, ook gecharterd om de terugkeerders te vervoeren naar India. De terugkeerders werden opgevangen in het Immigratiedepot in Paramaribo waar alle voorbereidingen werden getroffen voor de zeereis naar India. Daar vond ook de financiële afhandeling plaats. De waarde van de zogeheten spaarpenningen c.q. geldbedrag op de spaarbank en juwelen/munten werden vastgesteld. Naast de ge­spaarde geldbedragen die werden beheerd door het Surinaamse Immigratiedepartement, betrof het ook investeringen in juwelen en munten. Er zijn 22 retourtransporten geweest en terugkeerders hebben gespaard geld en juwelen/munten meegenomen zoals uit onderstaande tabel blijkt.

Tabel 1 Retourtransporten, ‘meegenomen’ waarde in geld en juwelen/munten in guldens (f) 1878-1921

*Deze schepen zijn vanuit Georgetown (Guyana) vertrokken. De derde 5 achter de komma is een halve cent; vroeger bestond namelijk een halve cent.

De Hindostaanse terugkeerders hadden goed gespaard en in vergelijking met bijvoorbeeld Guyana en Trinidad gemiddeld het hoogste bedrag meegenomen naar India. Zo bedroeg het gespaarde bedrag dat gemiddeld aan de terugkeerders is uitgekeerd in Calcutta gedurende een bepaalde periode bedroeg voor terugkeerders van Guyana gemiddeld $51 (1875-1910), voor Suriname $77 (1873-1916), voor Zuid-Afrika (Natal) $48 (1902-1907), voor Trinidad $67 (1899-1907). In toenmalige guldens (1$ was f2,40) was dat dus per Hindostaanse terugkeerder gemiddeld f184,80.

Er werd naast geld ook juwelen meegenomen naar India. Er werd geïnvesteerd in juwelen. Hindostaanse vrouwen kochten juwelen met hun verdiende inkomen.

Terugreis

De geneeskundige inspecteur in Suriname en de scheepsarts bogen zich over de gezondheid van de terugkeerders. Meestal behoorden ook zieken, invaliden en zogeheten ‘paupers’ die op kosten van Nederlandse overheid werden verpleegd, tot de passagiers die werden vervoerd op de terugkeerschepen. Zij vormden ongeveer 10% van de terugkeerders en de kosten van transport naar hun dorp in India werd ook betaald door Nederlandse overheid. Er zijn verhoudingsgewijs minder vrouwen teruggekeerd, namelijk 20% van de te­rug­keerders was vrouw terwijl 35% van de Hin­do­staanse immigranten uit vrouwen bestond. Net als bij het hoofddepot in Calcutta werden in het Koeliedepot te Paramaribo de voorzieningen getroffen om een goede maandenlange overtocht over de zee te garanderen. Kostbaarheden werden in beheer gegeven aan de scheepskapitein of de scheepsarts en weer aan hen overhandigd bij aankomst in het hoofddepot te Calcutta. Wij geven een indruk van het vertrek met een transportschip. Het Koloniaal Verslag van 1891 vermeldt over de ‘meegenomen’ waarde met de British Peer II:

‘De waarde van hunne versierselen, die zij in bewaring hadden gegeven, bedroeg volgens schatting f10746. In 116 pakjes, behoorende aan 162 personen, geïn­ventariseerd, werden zij in 2 houten kisten gesloten en aan den docter St. Romaine overhandigd om te Calcutta te bezorgen. De versierselen, die zij bij zich hadden gehouden, kunnen worden geschat op eene waarde van f2000. Aan spaarpenningen werd naar Calcutta over­gemaakt eene som van f71675,18 welke hun daar in ropijen zullen worden uitbetaald.’

Koningin van Sheba

Helaas is over terugreizen weinig bekend. Op de zeilschepen was de gemiddelde sterfte tijdens de retourtransporten 1,6% vergeleken met gemiddeld 2,6% tijdens de transporten naar Suriname. Op de stoomschepen was het verschil kleiner: de gemiddelde sterfte was 0,96% tijdens de retourtransporten vergeleken met gemiddeld 1,3% tijdens de transporten naar Suriname. Op een van terugkeerschepen zijn er “allerlei moeilijkheden” geweest. Het schip de Arno vertrok vanuit Paramaribo in 1898 met 743 Hindostaanse terugkeerders naar India. Onder de terugkeerders waren er relatief veel kinderen; 64 jongens en 64 meisjes van 1 tot 10 jaren. Daarnaast waren er 24 baby’s (tot 1 jaar), onder wie 14 jongens en 10 meisjes. De Arno was vertrokken op 21 juni 1898 en kwam pas na ruim een half jaar (een zeer lange reis dus) eindelijk op 6 januari 1899 aan in Calcutta. Onderweg was veel vertraging, want liefst twee en een halve maand na vertrek uit Suriname was het schip pas bij de westpunt van Brazilië aangekomen. Te Pernambuco werd aangemeerd en daar werd de hulp van de Britse consul ingeroepen, omdat de terugkeerders Britse onderdanen waren. Blijkbaar heeft hij bemiddeld en kon de zeereis weer worden hervat. Na aankomst in Calcutta werden de terugkeerders pas na twee dagen, namelijk op 8 januari 1899, ontscheept. Het moge duidelijk zijn dat meer onderzoek over dit bijzondere en langdurige retourtransport met 31 heel kleine kinderen, veelal baby’s, gewenst is.

Er zijn zelden ervaringen van of over terugkeerders van hun terugreis op schrift gesteld. Kapitein Angel van het schip Sheila dat in 1877 naar Trinidad voer, vestigde de aandacht op de zogenaamde Koningin van Sheba. Op dit transport bevond zich een vrouw die door de bemanning Queen of Sheba werd genoemd. Deze knappe 40-jarige vrouw was weduwe en keerde op eigen kosten terug naar Trinidad. Eerder was zij naar India teruggekeerd, na in Trinidad als zakenvrouw een fortuin te hebben vergaard. Zij weigerde om een hoge prijs te betalen om opnieuw in haar kaste toegelaten te worden en verliet India. Zij liet aan de kapitein weten dat “India alleen voor koelies een juiste plek is.” Op het eiland St. Helena kocht zij de hele visoogst op en trakteerde de passagiers op een vismaaltijd. Deze rijke en on­af­hankelijke knappe vrouw was gekleed in vol ornaat en haar lichaam was bedekt met haar juwelen.

Jawaharlal Nehru, later premier van India met Mahatma Gandhi

Premier Nehru

Na 1921 zijn er geen retourtransporten geweest uit Suriname. Kleine aantallen Hindostanen vertrokken daarna via Guyana naar India. In Guyana en Trinidad waren de uitgediende aantallen contractarbeiders groter en ook de aantallen die alsnog terug wilden waren ook groter. In Trinidad waren er in 1930 bijvoorbeeld nog 42.000 die gerechtigd waren om terug te keren. In 1931 zijn er 1.012 emigranten teruggekeerd uit Trinidad. In 1936 is het schip S.S. Ganges met 18 terugkeerders uit Suriname en met terugkeerders uit Guyana, Trinidad en Jamaica naar India vertrokken. De Indo-Guyanese arts dr. J.B. Singh die getrouwd was met de Hindostaanse Alice Elizabeth Bhagwandy (dochter van de hoofdtolk Sitalpersad) was de surgeon superintendent (scheeps­arts). Een van de laatste retourtransporten was na de Tweede Wereldoorlog in 1954. De toenmalige premier J. Nehru van India noemde deze terugkeerders koppige mensen die zijn teruggekomen: ‘Thetar log agaye’. Want Nehru had desgevraagd aanbevolen dat de Indiërs/Hindostanen moesten blijven wonen waar ze zich hadden gevestigd en te streven om een goed burger te worden in het betreffende land. Hij had voorts betoogd dat men India niet moest vergeten en de naam van India hoog moest houden.

Het geld werd opgehaald bij de Hong Kong Shanghai Bank in Calcutta; tegenwoordig de HBSC bank.

Berovingen in India

Bij aankomst in India werd men opgevangen in het Surinamedepot in Calcutta. Meestal gingen de terugkeerders met hun cheque het geld bij de bank in Calcutta ophalen, vaak per tanga (een open koets voortgetrokken door een paard). Toentertijd viel dat natuurlijk op – want alleen bemiddelden konden zich zo’n rit permitteren – en waarschijnlijk vielen zij ook op door hun vreemde gedrag. Het kwam regelmatig voor dat zij nadat het geld in roepies was geïncasseerd, werden beroofd. Er waren namelijk bendes actief in Calcutta die zich hadden gespecialiseerd in de beroving van deze ’chequewallah’s’. Er werd vervolgens gepleit om het geld niet in Calcutta uit te laten betalen, maar in het district waar de betrokken terugkeerder woonde. Sommige terugkeerders waren echter ook bang om terug te keren want men zou onderweg of in het geboortedorp beroofd worden. Bepaalde terugkeerders verbrasten hun spaargeld; anderen werden onderweg beroofd voordat zij hun thuisdistrict bereikten. Doordat in de tussentijd verhuizingen hadden plaatsgevonden en administratieve wijzingen van bijvoorbeeld ge­bieds­namen waren doorgevoerd, konden bepaalde terugkeerders hun familieleden niet terugvinden. De familieleden waren verhuisd of overleden.

Een deel van de terugkeerders kwam in een deplorabele situatie terecht. Sommigen werden niet herkend en erkend omdat zij bijvoorbeeld de naam van hun vader hadden veranderd of werden niet geloofd omdat zij dood werden gewaand. Anderen werden uitgebuit en daarna verstoten. Zo werd een jongeman in zijn dorp, nadat hij zijn geld had besteed, verjaagd als zijnde een pariah en voor eeuwig vervuild (maila) verklaard omdat hij de zee (Kala pani) was overgestoken. Omdat zij waren ‘vervuild’ zou niemand met hen of in hun familie willen trouwen. In bepaalde gevallen waarbij men ongemeld was vertrokken naar de koloniën werd bij terugkeer een verzoeningsrite gehouden met de familie en werd men weer geaccepteerd. Er werden vaak ook ‘kaste maaltijden’ betaald door de terugkeerders om weer toegelaten te worden tot de eigen kaste. Soms moest men hoge bedragen betalen om opnieuw toegelaten te worden tot hun kaste. Sommige terugkeerders waren echter ook bang om terug te keren omdat men in het geboortedorp zou worden veracht. Vooral degenen die ongemeld hun familie of het dorp hadden verlaten en/of geen of weinig geld hadden voor verzoeningsrituelen. Anderen hadden geluk en werden herenigd zonder allerlei eisen en kregen een betere status. Enkelen werden zelfs zamindar (grootgrondbezitter).

Het zeilschip Erne heeft Hindostanen naar Suriname vervoerd en ook teruggebracht naar India.

Tapuhua

De terugkeerders werden tapuhua (iemand van de eilanden/koloniën) genoemd. Vooral voor terugkeerders die geen familie en vrienden meer hadden, waren de problemen in het overbevolkte India groot. Zij konden nauwelijks werk vinden en inkomsten verwerven. Tijdens hun afwezigheid was India veranderd, maar zij zelf waren nog meer veranderd als gevolg van hun verblijf in het Caribische gebied. Het is voorgekomen dat bepaalde terugkeerders zich een poosje hadden gevestigd in hun geboortestreek, maar zich niet meer hielden aan alle kastenregels, omdat zij mede door hun verblijf in Suriname waren veranderd. Zij konden zich bijvoorbeeld minder goed kon schikken in de heersende hiër­archische verhoudingen in India. De Klerk verhaalt in 1948 wat de grootvader van een in Suriname toen algemeen geachte familie die tot de ‘laagste kaste‘ behoorde, in India ondervond:

‘Weder in zijn geboortestreek gevestigd, was hij op zekere dag vóór zijn huis gezeten op een khatiyá (of carpai, soort divan met houten of bamboe onderstel en met vlechtwerk gedekt). Zo was hij het in Suriname gewoon geweest, zo dacht hij ook in India te kunnen doen. Hij had echter buiten de tyrannie van het kastenstelsel gerekend. Dit schrijft voor, dat een lid van de lage kaste, waartoe hij behoorde, alleen plaats mag nemen op de grond en niet op een khatiyá. Nauwelijks had een Brahmaan van het dorp zijn kastevergrijp opgemerkt, of hij kwam op hem toe en sloeg hem ter bestraffing met zijn kharao (houten sandaal) op het hoofd. Deze slag bracht de teruggekeerde emigrant tot bezinning. Hij begreep dat de sociale sfeer van zijn geboorteland voor hem te benauwd geworden was, en met de eerst volgende gelegenheid emigreerde hij terug naar Suriname.’ (Zie: C.J.M. de Klerk, De immigratie der Hindostanen in Suriname, 1953: 157)

De teleurgestelde terugkeerders in Calcutta die het niet lukte een nieuw contract te verwerven, kwamen in de slums (achterbuurten) van Calcutta terecht en in het bijzonder in het district Matiabarz (het modderdistrict) tegenover Garden Reach waar de depots zich bevonden: ‘verspreid over dit district in basties (vervallen en overbevolkte wijken) aangetast door malaria, zonder werk, verzorging en medische behandeling.’ Volgens de journalist B. Chaturvedi die begaan was met het lot van deze teleurgestelde terugkeerders was een vijfde van alle terugkeerders gestrand in Calcutta en als het ware ‘outcast’ geworden.

Afschaffing contractarbeid

In het begin van de twintigste eeuw zwol de kritiek aan van de tegenstanders van contractarbeid in het kielzog van de strijd om de Indiase onafhankelijkheid. Het nationalisme en daarmee samenhangend de ‘trots en eer van India’ werd een belangrijke thema. Het (tijdelijk) ‘exporteren van Indiase arbeid’ werd als een schandvlek beschouwd op het blazoen van India. De weerstand tegen emigratie in de hogere klassen en kringen had naast een morele reden ook een economische reden. Veel zamindars (grootgrondbezitters) en Mahajans (zakenlieden) waren tegen de emigratie omdat het leidde tot verlies van (hun) arbeiders en klanten. Er werd een agitatie opgezet en met name pandit Madan Mohan Malaviya en Mahatma Gandhi drongen aan op stopzetting van de emigratie. Gandhi was voor stopzetting en tegen terugkeer ook omdat hij als immigrant in India wilde voorkomen dat Indiase emigranten uit Zuid-Afrika naar India zouden worden teruggestuurd. Er zou dan een onrust in India kunnen ontstaan. De druk werd opgevoerd en op 12 maart 1917 werd emigratie van arbeiders onder indenture (contract) uit India officieel stopgezet. De Britse regering heeft daaropvolgend bij nota van 17 maart 1918 het Tractaat van 8 september 1870, betreffende de immigratie van vrije arbeiders uit lndia naar Suriname opgezegd en: ‘daaraan de mededeeling toegevoegd, dat geen waarborg kan worden gegeven, dat het praktisch mogelijk zal zijn emigranten-arbeiders uit Britsch-Indië in Suriname te krijgen onder eenig ander stelsel’ (Koloniaal Verslag 1918). De officiële afschaffing van de con­tractarbeid vond plaats op 2 januari 1920.

Met het Nederlandse stoomschip S.S. Madioen vertrok een van de laatste lichtingen van Paramaribo terug naar India.

Hindostaanse delegatie naar India

Er werd in 1920 besloten om een vierhoofdige delegatie te sturen naar India bestaande uit de voornaamste en invloedrijke personen uit de Hindostaanse gemeenschap om te betogen dat het contractarbeidsysteem in Suriname meer voor- dan nadelen had. Met het stoomschip Madioen vertrok in maart 1920 de delegatie bestaande uit de ambtenaar van het Im­mi­gra­tiedepartement Harry Najaralie Hajary, de voorzitter van SIV (Surinaamse Immigranten Vereniging) en zakenman Lutchman Singh, de hoofdtolk Sitalpersad Doobay en de arts Jang Bahadur Singh (gevestigd in Guyana en schoonzoon van Sitalpersad) naar India om voorlichting te geven over Suriname. En vooral ook om bij de nationalisten te pleiten voor heropening van contractarbeid en eventueel vrije arbeiders van India naar Suriname te sturen. De delegatie reisde in India rond. Zij spraken in Benares met pandit Malaviya die een felle tegenstander was van de Indiase emigratie. In Ahmedabad (de westelijke staat Gujerat) spraken zij met Mahatma Gandhi en Shaukat Ali (een van zogeheten ‘Ali brothers’: moslimleiders die later de kant van Gandhi kozen tegen Ali Jinnah die een aparte staat voor moslims in India bepleitte). Ook werd gesproken met de rapporteur Chimman Lal, die samen met McNeill Suriname had bezocht en die in zijn rapport vrij positief was over Suriname. Volgens delegatielid Hajary waren de gesprekspartners weliswaar onder de indruk van de goede behandeling van Hindostanen in Suriname, maar op Chimman Lal na, bleven ze afwijzend tegenover heropening van de contractarbeid. Hajary voegde er nog aan toe: ‘Ook aan mij heeft iedere oud-immigrant, die ik te Calcutta en elders gesproken heb, de wensch te kennen gegeven naar Suriname terug te keeren’

Tussen 1922-1924 werden het emigratieagentschap en het Surinamedepot in Calcutta opgeheven. ‘Het beheer van het agentschap te Calcutta werd in den loop van 1924 aan den Nederlandschen consul-generaal te dier stede opgedragen,’ aldus het Koloniaal Verslag van 1924. In 1927 werden de in Suriname geboren Hindostanen die tot dan Brits onderdaan waren, Nederlands onderdaan. De in India geborenen mochten ook opteren voor het Nederlands onderdaanschap. Hiermee werd ook de bescherming door de Britse regering opgeheven. In 1932 werd het Immigratiedepartement in Paramaribo opgeheven als afzonderlijke dienst. In 1948 sprak gouverneur Brons de Hindostanen ter gelegenheid van het 75-jarig jubileum van de emigratie in het voormalig koeliedepot in Paramaribo aan met: Burgers van Suriname.

Borstbeeld Lutchman Singh. Foto: Eric Kastelein

 De eerder genoemde Lutchman Singh (zijn naam wordt ook geschreven als Luchmon Sing of Lachman Singh) werd geboren in 1870 en kwam als vrije emigrant uit India naar Suriname in 1889. Hij werd sar­daar (opzichter) op een plantage (Alliance) en daarna koopman/handelaar. Hij kocht twee plantages en had een grote winkel in Paramaribo waar Indiase spullen werden verkocht. Hij reisde op en neer naar India – bezocht ook Bombay/Mumbai – en werd toen een van de rijkste Hindostanen van Suriname. Hij werd tevens een belangrijke leider van de contractarbeiders en was de tweede voorzitter van de belangenvereniging SIV.

‘Op zekere dag was Babu Lutchman Singh voor zaken naar Groningen (hoofdplaats van het district Saramacca). Op de terugreis nam hij in de barkas plaats op een van de zitbanken die waarschijnlijk bedoeld waren voor VIP’s. Hierna verscheen de districtscommissaris Boonacker. Hij wilde plaatsnemen en gelastte Lutchman Singh om op te staan. De D.C. wees hem erop dat de plaats reeds gereserveerd was voor hooggeplaatste personen. De Babu aarzelde niet en zei dat hij zelf ook een groot man was. Hierna kwam het tot een woordenwisseling en ten slotte zelfs tot een handgemeen. Een hevige worsteling, een patki-patka, volgde en de plaatselijke politie was er als de kippen bij om de vechtenden te scheiden. Van politieagenten vernam D.C. Boonacker dat Lutchman Singh de rijkste Indiër van Suriname was. Boonacker schudde hem vergevingsgezind de hand en samen hebben de beide heethoofden de reis naar Paramaribo voortgezet, naast elkaar zittend.

 De echtgenote van Lutchman Singh, mevrouw Bagessuri was licht van kleur, welbespraakt en ‘zij was heel rijk. Bagessuri droeg een soort gouden band om haar middel.’ Na het overlijden van Lutchman Singh op 10 januari 1922 in Bombay, heeft de weduwe Bagessuri – zij waren kinderloos – de Lutchman Singh Stichting opgericht op 25 juni 1922. Met hun fortuin werd onder meer een jongensinternaat gebouwd in een van de winkelpanden in Paramaribo. Sommige invloedrijke Hindostanen onder wie de Hindostaanse politieke leider Jagernath Lachmon en de arts/cardioloog Rambaran Mishre, die de eerste Hindostaanse Minister van Volksgezondheid (1958-1963) werd hebben op dit internaat gezeten.

Uw reactie kunt u HIER naar toe sturen o.v.v. uw naam en het artikel waar u op reageert.

Het artikel over Javanen gepubliceerd op 8 augustus 2020 op Hindorama.com heeft veel belangstelling getrokken. Daarom publiceert Hindorama.com onderstaand artikel over de emigratie van Javanen naar Suriname op Hindorama.com. Dit artikel is op 9 augustus 2020 ook gepubliceerd op de website van de Stichting Herdenking Javaanse Immigratie (Stichji).

Tussen 1890 en 1939 zijn in totaal 32.956 Javanen als contractarbeiders vanuit Indonesië met schepen aangevoerd in Suriname. Het overgrote deel was afkomstig van het overbevolkte eiland Java, dat onderdeel was van de toenmalige kolonie Nederlands-Indië. De belangrijkste reden om de emigratie van Javanen naar Suriname in gang te zetten, was dat de Britse regering steeds striktere controle eiste op de behandeling van Hindostaanse contractarbeiders. Deze Hindostanen waren Britse onderdanen en genoten de bescherming van de Britse regering en er was een Britse consul in Paramribo die zich kritisch opstelde tegen de plantage-eigenaren. De Hindostaanse contractarbeiders waren zeer ijverig, maar bleken zich niet dociel te gedragen. Er waren opstanden geweest, waaronder de grote opstand op plantage Zorg en Hoop in 1884 waarbij 7 doden waren te betreuren. De plantage-eigenaren en de Nederlandse regering vreesden dat de Britse regering net als eind 1874 de Hindostaanse immigratie -tijdelijk- zou stopzetten. De Surinaamse plantages hadden echter continu nieuwe arbeidskrachten nodig. Want veel Afro-Surinaamse arbeidskrachten vertrokken naar Paramaribo waardoor het aantal arbeiders op de plantages gaandeweg verminderde. Bovendien liep het vijfjarig contract van opeenvolgende lichtingen contractarbeiders telkens af. Vooral in de moderne suikerplantage Mariënburg was veel geld geïnvesteerd. Deze grote plantage bracht niet alleen veel geld op voor de eigenaar, de Nederlandsche Handel Maatschappij ((NHM), maar via de belastingen ook voor de Surinaamse staat. Suriname had jaarlijks te kampen had met grote begrotingstekorten en deze inkomsten waren hard nodig.

Javaanse contractarbeiders, koeliedepot te Combé, Paramaribo (1894)

Al eerder was geopperd om Javaanse contractarbeiders aan te trekken voor Suriname, maar deze plannen werden afgewezen; sommige ‘deskundigen’ meenden bijvoorbeeld dat Javanen minder ijverig waren dan Hindostanen. Maar in 1890 kreeg de NHM (voorloper van ABN Amro) toch toestemming van de Nederlandse regering om Javaanse contractarbeiders te rekruteren op Java. Op 21 mei 1890 vertrok een groep Javaanse contractarbeiders van het eiland Java, hoofdzakelijk afkomstig uit Soerakarta (tegenwoordig Solo), richting Suriname aan boord van het schip Prins Willem II. De groep van 94 Javaanse contactarbeiders kwam na een reis van 70 dagen op 9 augustus 1890 aan in Suriname. Deze datum wordt ook als markering gebruikt voor de herdenking en viering van de Javaanse immigratie. Zij werden tewerkgesteld op de plantage Mariënburg in het district Commewijne. Het waren arme boeren die bereid bleken te willen emigreren van het dichtbevolkte platteland van Java. Het experiment met de eerste groep Javaanse contractarbeiders bleek succesvol.

Zware levensomstandigheden in Java
Maar pas na ruim drie jaar kwam de tweede groep rechtstreeks vanuit Indonesië in juni 1894 in Suriname aan. Het betrof nu een grotere groep Javaanse contractarbeiders. Er waren 612 Javanen aan boord gegaan van het stoomschip Voorwaarts. Onderweg stierven echter 32 van hen en voorafgaand aan de ontscheping in Paramaribo stierven nog eens 16. Daarnaast werden 200 mensen zwaar ziek in het militair hospitaal opgenomen en na genezing alsnog te werk gesteld. Latere transporten hadden echter niet meer zo’n hoog sterftecijfer. Maar de lange zeereis werd in twee etappes afgelegd, namelijk van Indonesië naar Amsterdam en daarna van Amsterdam naar Paramaribo. Er werd beweerd dat de Nederlandse koloniale regering de Javanen had ’geronseld’ om ze aan het werk te zetten op de Surinaamse plantages. Deze Javaanse contractarbeiders vertrokken echter om uiteenlopende redenen naar Suriname. Er waren vele individuele redenen om naar Suriname te emigreren. Velen waren ontevreden met de zware levensomstandigheden op Java en op zoek naar een beter bestaan. Sommigen waren voortvluchtig of hadden schulden; anderen vertrokken uit zucht naar avontuur of om verboden liefdes waar te maken. En een aantal vrouwen werden gekidnapt. Later emigreerden Javanen in navolging van al in Suriname aanwezige familie, dat staat bekend als de zogeheten kettingmigratie. Een belangrijke factor lijkt ook te zijn geweest de valse beloften van de wervers. Deze werden betaald per aangeworven arbeider. Zij gaven vaak onjuiste informatie en een te positieve voorstelling van zaken. Zo vertelden zij aan potentiële arbeiders dat de reis niet al te lang zou duren, het werk niet erg zwaar zou zijn en zij als rijke lieden terug naar huis zouden keren.

Niettemin waren levensomstandigheden in het vruchtbare en dunbevolkte land Suriname voor veel Javanen beter dan op Java, waar de uitbuiting door de Nederlanders en ‘inlandse hoofden’ (zie het bekende boek Max Havelaar van de schrijver Multatuli) grove vormen had aangenomen. De betere levensomstandigheden in Suriname zijn een belangrijke (pull) factor geweest. Er zijn overigens geen grote opstanden geweest van Javaanse contractarbeiders in Suriname.

Betovering?
Een groot aantal van de contractarbeiders gaf later aan door de wervers betoverd te zijn. Maar deze ‘betovering’ kan hoogstwaarschijnlijk een rationalisatie achteraf zijn geweest, zoals de Hindostaanse mythe over misleiding (bharmai deis) en Sriram Desh in verband met hun immigratie. Er bestaan enkele studies over de Javaanse immigratie zoals van J. Ismaël (1949), Parsudi Suparlan (1976) en Rosemarijn Hoefte (1998). Maar een uitgebreide een diepgaande studie zoals dat over Hindostaanse immigratie (zie: De Klerk 1953 en Choenni 2016) en hun integratie i.c. integratiestijl in Suriname is verricht, ontbreekt vooralsnog.

Ik ben voornemens om in 2021 te starten met een onderzoek naar de Javaanse immigratie in Suriname, nadat ik het onderzoek naar de geschiedenis van de Afro-Surinamers 1863-1963 in 2020 heb afgerond.

Een bekend wervingsagentschap op Java was tot 1921 de N. V. Soesman’s Emigratie-, Vendu- en Commissiekantoor gevestigd te Semarang en daarna nam de Vereeniging Algemeen Delisch Emigratiekantoor te Medan de werving over. De Javaanse contractarbeiders moesten instemmen met hun contract en daarna gingen zij naar een van de vertrekplaatsen in Batavia (later Jakarta), Semarang of Tandjoeng Priok. Daar wachtten zij hun vertrek af in een depot, waar zij werden geregistreerd en gekeurd. Zij moesten ook hun contract ondertekenen en waren gebonden aan de verplichtingen, waaronder vijf jaar arbeid in Suriname. De depots op Java waren in het begin veel slechter geoutilleerd dan in India. Daarom is in 1902 is de gepensioneerde Majoor P. Wiersma vanuit Java naar India geweest om uitgebreid de werving en het contractarbeid systeem te onderzoeken. Hij heeft ondermeer het Suriname depot in Calcutta, maar ook het binnenland van India bezocht en een rapport daarover geschreven. Dit heeft mede ertoe geleid dat de werving en de omstandigheden in de depots op Java beter werden.

Zoals gezegd werd het vervoer van de Javaanse immigranten na 1894 (het derde transport dus) in twee etappes uitgevoerd. Men bracht hen in kleine groepen vanuit Nederlands-Indië naar Amsterdam en van Amsterdam groepsgewijs naar Paramaribo. Tot 1914 was er in de regel sprake van telkens twee schepen, namelijk het schip dat de route Java – Amsterdam aflegde en het schip dat de Javaanse immigranten van Amsterdam naar Suriname bracht. Vanaf 1917 zijn 33 scheepstransporten met Javanen uitgevoerd met meestal modernere stoomschepen van Java rechtstreeks naar Suriname. Er werden ongeveer 600 – 700 immigranten vervoerd per scheepstransport. Het laatste schip Kota Gede heeft zelfs 990 Javaanse immigranten aangevoerd.

Wij zien ook dat de Javaanse contractarbeiders veel beter gekleed waren dan de Hindostaanse contractarbeiders.

Deze schepen waren over het algemeen ook moderner en sneller dan de schepen waarmee de Hindostaanse contractarbeiders naar Suriname kwamen; al was de afstand die de Javanen hebben afgelegd veel groter. Bovendien heeft een groot deel van de Hindostanen de lange zeereis met grote zeilschepen gemaakt. En in ieder geval waren de condities op de stoomschepen veel beter dan op de kleinere zeilschepen waarmee de tot slaafgemaakten die geketend zijn vervoerd naar Suriname.

Wij moeten daarom in het oog houden dat het gaat om verschillende opeenvolgende historische perioden en veranderende omstandigheden wat betreft de migratie naar Suriname van de verschillende bevolkingsgroepen. Bij de geschiedenis van de Surinaamse bevolkingsgroepen moeten wij dus hiermee rekening houden, want deze verschillen hebben ook gevolgen gehad voor de integratiestijlen van deze groepen in de Surinaamse samenleving.

Scheepstransporten
Er zijn ongeveer 84 scheepstransporten van Javanen geweest naar Suriname gedurende 49 jaren (1890 – 1939). In bepaalde jaren zijn er meerdere transporten geweest zoals uit de onderstaande tabel blijkt.

De aankomstdatum in Suriname, de lijst van schepen en het contractnummer van Javanen

Bron: Gahetna gebaseerd op Immigratieregisters CBB Paramaribo.

Wij zien dat bepaalde schepen meerdere malen Javanen naar Suriname hebben getransporteerd. Bijvoorbeeld de Prins Willem II en Prins Fredrik Hendrik in de periode tot 1914 via Amsterdam. Van de rechtstreekse zeereizen naar Suriname die vanaf 1917 zijn ondernomen, zijn bijvoorbeeld de schepen Madioen (1919, 1920, 1925, 1928), Simaloer (1924, 1928, 1929, 1930) en Buitenzorg (1917, 1920, 1924, 1928)viermaal in Suriname aangekomen met Javaanse immigranten. De schepen Karimoen (1919, 1920, 1925) enRotti (1917, 1919, 1920) hebben driemaal Javaanse immigranten overgebracht; Sitoebondo (1918, 1926), Djember ((1919, 1930) en Marauke (1920, 1928) tweemaal. De schepen Karimata, Blitar, Samarinda, Krakatau, Kangean, Sembilan en Djambi zijn eenmaal aangekomen in Suriname. Het schip Banda kwam in 1922 aan, maar was ook al eerder in 1909 via Amsterdam in Suriname geweest. Bijna alle schepen waren van Nederlandse reders en redelijk goed geoutilleerd. Met deze schepen werden ook de Nederlandse Indiëgangers en repatrianten vervoerd. Twee schepen, namelijk de Chenab en Madioen hebben ook Hindostaanse contractarbeiders vervoerd. In sommige jaren zijn meerdere schepen aangekomen, zoals in het jaar 1920 toen 5 schepen liefst 3.553 Javaanse immigranten hadden overgebracht. En in 1919 werden met vier schepen 2.123 Javanen naar Suriname getransporteerd. Vlak na het einde van de Eerste Wereldoorlog -in periode 1919- 1920- zijn dus liefst 5.676 Javanen aangekomen in Suriname. Ook het jaar 1928 was een druk jaar; met 4 scheepstransporten kwamen 2.323 Javanen naar Suriname.

Identificatienummer
De Javaanse contractarbeiders kregen een identificatienummer naar gelang het jaar van aankomst en de volgorde van ontscheping. Dat zijn vanaf 1898 de nummers AA t/m ZZ. Na ZZ volgde AB, AC, etc. De serie eindigde bij AG in 1929. In 1930 kwamen er vrije immigranten: deze hebben als lettercombinatie VI. Ten slotte moet vermeld worden dat de immigranten die in het kader van het zogeheten plan Welter-Kielstra in 1939 als kolonisten zijn aangevoerd de letter KG (afkorting van het schip Kota Gede) hebben gekregen. Er zijn in totaal 1.967 vrije Javaanse immigranten in 1930 en 1939 naar Suriname overgebracht. De eerste groep 94 immigranten (1890) kreeg de S1, de tweede groep (1894) de letter W1 en de derde groep (1897) kreeg de Z1. Belangstellenden kunnen indien zij het (identificatie)nummer van hun voorouders kennen (dat staat vaak de zogeheten familieboekjes) natrekken in welk jaar en met welk schip hun voorouders naar Suriname zijn gekomen.

Feestvierende Javaanse contractarbeiders in Suriname

Vrouwentekort
Aanvankelijk werden vooral ongehuwde mannen geworven, want dat was voor plantage-eigenaren (de huurders) het goedkoopst. Er ontstond in Suriname daardoor een tekort aan Javaanse vrouwen. J. W. Burger schreef in 1928 in het tijdschrift De Economist, getiteld Vergelijkend overzicht van de immigratie en blijvende vestiging van Javanen en Britsch-Indiërs in Suriname:

Verder worden bij voorkeur ongehuwde mannen uitgezonden wegens, de groote kosten verbonden aan ‘her vervoer van heele gezinnen, en omdat van hen meer werk te verwachten is, dan van vrouwen…. De Javaan:is beter geschikt voor fijn werk, beter landbouwer Hij heeft liefde voor zijn werk; werkt beter en vlugger, zij het dan ook niet met zo’n doorzettenden ijver als de Britsch-Indiër. Hij is zindelijker op lichaam en woning (zie pagina’s 425, 431-432).

Wij geven deze citaten om te illustreren hoe destijds werd gedacht over deze bevolkingsgroepen. Later werd ook Javaanse vrouwen als contractarbeiders en vrije immigranten overgebracht naar Suriname, maar het vrouwentekort werd niet opgeheven. Dit gaf problemen, waaronder prostitutie en ook lagere bevolkingsgroei onder Javanen.

De Javaanse immigranten kwamen vooral uit dorpen in Midden- en Oost-Java. Een deel van hen waren dan ook geen Javanen; vijf procent was Soendanees – zoals onder andere Bapak Iding Soemita, oprichter van de Javaanse partij KTPI (Kaum Tani Persatuan Indonesia) in Suriname. Een half procent was Madoerees, maar Javanen vormden echter wel de overgrote meerderheid; meer dan 90%. Velen zijn gescheiden van hun dorpsgenoten en van hun familie. De djadie ^‘’lotgenoten ofwel “soortgenoten’, namelijk mensen die op hetzelfde schip de overtocht maakten werd een soort nieuwe familie, net als bij de Hindostanen de Jahaji. Eenmaal aangekomen in Suriname werden de arbeiders echter over verschillende plantages verdeeld, want zij waren ‘besteld’ door meestal verschillende plantage-eigenaren. De oude banden bleven bestaan in Suriname en gaandeweg ontstond een Javaanse gemeenschap. Hoewel bepaalde Javaanse tradities verloren zijn gegaan, lukte het om de Javaanse cultuur en de taal te behouden.

Terugkeer
Veel Javanen hadden heimwee naar hun geboorteland. Zij hadden recht op gratis terugkeer na vijf jaar contractarbeid. Bijna een kwart van de Javaanse immigranten, namelijk 7.684 Javanen maakte gebruik van het recht om naar Java terug te keren in de periode 1897-1938. Een groot deel bleef echter in Suriname en vestigde zich er voorgoed. Naast de materiële voordelen in Suriname, zoals het kunnen beschikken over vruchtbaar land, speelde ook het feit dat men zich schaamde om terug te keren. Velen waren vertrokken in de hoop na vijf jaar als een rijke persoon terug zouden keren. Toen zij vaststelden dat ze niet rijk geworden waren, durfden velen –uit vrees thuis uitgelachen te worden– niet meer terug te keren. Ook speelden een hoop individuele redenen een rol. Sommigen zagen ertegen op de lange boottocht te herhalen. Veel vrouwen bleven in Suriname vaak omdat ze intussen getrouwd waren met man die besloot zich in Suriname te vestigen. Overigens waren er ook allerlei technische problemen met de organisatie van de terugreis, waardoor er sprake was van vertraging en soms uitstel van terugreizen. De vrijheidsstrijder Anton De Kom heeft ook nog de Nederlandse regering aangesproken om de belofte van de terugreis van Javanen waar te maken. Het recht op terugkeer was na de Tweede Wereldoorlog voor Javanen een belangrijk motief om zich politiek te organiseren. De Indonesische onafhankelijkheidsstrijd had hun politieke bewustzijn aangejaagd. Bapak Iding Soemita, die als 17-jarige contractarbeider naar Suriname emigreerde en later ‘oppasser’ (medisch assistent) werd, fungeerde als de leider van de terugkeer naar Java beweging Mulih nDjowo/Mulih Jawa (“terugkeer naar Java”). Hij werd ook leider van de partij KTPI. Soemita bezocht Indonesië en besloot daarna in Suriname te blijven en nam de Nederlandse nationaliteit, terwijl veel Javanen in Suriname opteerden voor de Indonesische nationaliteit. Velen spaarden geld in verband met mogelijke terugkeer bij belangrijke personen en zijn opgelicht.

Tongar in Sumatra
Binnen de Javaanse groep ontstond na de Tweede Wereldoorlog rivaliteit tussen aanhangers van de KTPI en een nieuwe partij, de PBIS (Pergerakan Bangsa Indonesia Suriname, namelijk “Unie van Indonesiërs in Suriname”) de PBIS stond onder leiding van de intellectueel Salikin Hardjo, die onder een schuilnaam ook artikelen schreef. De PBIS, die meer de ‘ontwikkelde’ Javanen vertegenwoordigde, had echter een kleine aanhang en tijdens verkiezingen verloor de PBIS van de KTPI. In 1954 remigreerden 1.018 PBIS-aanhangers naar Indonesië en in 1955 remigreerde ook Hardjo. Zijn positie werd overgenomen door S. Djojoprajitno, die echter ook niets kon veranderen aan de dominantie van de KTPI. Voordat het stoomschip Langkoeas uit Paramaribo vertrok, werd feest gevierd aan dek door de terugkeerders. Zij hadden grote plannen en nam spullen mee om landbouw op grote schaal uit te oefenen in Indonesië. De Indonesische regering had hen 2,5 hectare per gezin beloofd. De oorspronkelijke bestemming was Lampung, de provincie van Sumatra die het dichtste bij Java ligt. Vestiging op Java was niet mogelijk, want dit eiland was al overbevolkt. Er was ook gepland dat verdere schepen zouden volgen. Door een gebrek aan geldmiddelen en het conflict tussen Nederland en Indonesië over Nederlands-Nieuw-Guinea gebeurde dit echter niet. Deze Javaanse remigranten kregen uiteindelijk grond toegewezen in het regentschap Pasaman (provincie West-Sumatra), ten noorden van de stad Padang, waar zij het dorp Tongar stichtten. In dit gebied woonden conservatieve moslims en het land was minder vruchtbaar. De voorzieningen waren ook slecht. Deze gesurinamiseerde Javanen hebben daar grote problemen gehad met hun vrije levensstijl en velen vertrokken ontmoedigd naar andere gebieden van Indonesië of zelfs terug naar Suriname. Vooral de dichtbijgelegen stad Pekanbaru trok veel van hen aan bij een onderzoek in 1963 werd geen enkele persoon gevonden die in Tongar was gebleven omdat het land hem of haar beviel.

Javanen in traditionele klederdracht; let op de jongen in dure kleding

Unieke bevolkingsgroep
Het vertrek van deze grote groep `ontwikkelde’ Javanen heeft een korte terugslag gehad op de emancipatie van Javanen in Suriname. Bovendien werden Javanen toentertijd vaak gediscrimineerd en ook minderwaardig bejegend (Law-law Jampanesi). Uit armoede gingen sommige Javaanse vrouwen in de prostitutie (Jampanesi motjo) en anderen deden het vuile werk, zoals het opruimen van poep uit de privaten van Paramaribo (Jampanesie puru sket). Met het kenmerkende geduld (‘sabar, sabar’’) hebben zij zich staande gehouden in de Surinaamse samenleving. De emancipatie van Javanen is mede bewerkstelligd door de kleurrijke leider Bapak Iding Soemita die met humor en boerenwijsheid hun belangen heeft behartigd. Hij heeft geijverd om percelen te verkrijgen voor Javanen en liefst op grond waar zij bij elkaar in een soort gemeenschapsverband konden wonen. Dat is hem gelukt en hij verdient net als de Afro-Surinaamse leider J.A. Pengel en de Hindostaanse leider J. Lachmon een standbeeld op het Onafhankelijkheidsplein. Vermeldenswaard is het plan om 100.000 Javanen naar Suriname te laten emigreren in het kader van de zogeheten landbouwkolonisatie. Dit plan van de toenmalige Gouverneur, J. C. Kielstra en de Minister van Koloniën, C. Welter werd echter niet uitgevoerd omdat de Tweede Wereldoorlog uitbrak. Er was al in 1939 een groep vrije immigranten overgebracht. Suriname had toen nauwelijks 150.000 inwoners. Was dit plan doorgegaan, dan had Suriname veel meer Javaanse inwoners. Zo had ook het uitbreken van de Eerst Wereldoorlog in 1914 voor gezorgd dat enkele lichtingen Hindostaanse contractarbeiders niet naar Suriname zijn gekomen. Er waren reeds bestellingen gedaan en mensen waren al in India geselecteerd. De twee Wereldoorlogen hebben dus ook de loop van de geschiedenis van Suriname bepaald. Hoe dan ook: in Suriname is een unieke bevolkingssamenstelling ontstaan. Nergens ter wereld wonen buiten Indonesië zoveel Javanen als in Suriname. Er wonen wel veel zogeheten Indo’s in Nederland en in de Verenigde Staten, maar zij zijn een gemengde groep. Ook woont een kleine groep Javanen in Frans Guyana en in Nederland bedraagt de groep Javanen ruim 25.000. Maar de Javanen in Suriname waren en vormen nog steeds een bijzondere verrijking voor de Surinaamse samenleving. Dit jaar is het dus 128 jaar geleden dat de eerste groep Javanen in Suriname aankwam. De herdenking en viering van 130 jaar Javaanse immigratie in augustus 2020 verdient dan ook bijzondere aandacht.

Uw REACTIE kunt u HIER naar toe sturen o.v.v. uw naam, woonplaats en e-mailadres.

Prof. Dr. Chan E.S. Choenni is emeritus hoogleraar.
Hij schreef ondermeer een boekje over de Javaanse leider Bapak Iding Soemita.

Op zaterdag 9 augustus 1890  kwam de eerste groep Javaanse contractarbeiders in Suriname aan. Ter gelegenheid van de viering en herdenking 130 jaar Javaanse  immigratie publiceren wij dit artikel over deze bijzondere Surinaamse bevolkingsgroep. Tussen 1890 en 1939 zijn in totaal 32.956 Javanen van uit Indonesië naar Suriname gemigreerd. Bijna een kwart keerde terug tussen 1897-1938, namelijk 7.684 De overgrote deel waren net als Hindostanen contractarbeiders, die waren geworven om op de plantsages te werken. Maar een kleine groep van 990 personen die in1939 arriveerde, was vrije immigrant. Het integratieproces onder de Javanen in Suriname voltrok zich veel later dan onder de Hindostanen. Dat had te maken met hun latere aankomst in Suriname; de laatste groep Javaanse immigranten kwam aan in 1939. Ook speelden velen tot de jaren zestig nog met het idee om terug te gaan naar Indonesië. Nog in 1954 was een actieve en redelijk goed opgeleide groep van ruim 1.000 Javanen vertrokken naar Indonesië. Daarnaast bleven veel Javanen lange tijd op de overgebleven plantages wonen en werken. Bovendien hadden de meesten een voorkeur om in hun eigen gemeenschap samen te leven. De Tweede Wereldoorlog zorgde echter voor de sluiting van nog meer plantages. Een deel van de werkloos geworden Javanen ging meestal werken in de bauxietmijnen. Veel Javanen trokken hierdoor naar de bauxietcentra, zoals Moengo. Een kleine groep vestigde zich in Paramaribo. Als laatste in Suriname georganiseerd aangekomen immigrantengroep hadden de Javaanse Surinamers lange tijd een achterstand.

Aankomst van Javaanse contractarbeiders in Suriname met een stoomschip. Let op de betere kleding vergeleken met Hindostaanse contractarbeiders.

Eigenlijk begon pas sinds de jaren zestig een inhaalbeweging. Zo behaalden in 1959 de eerste twee Javanen hun diploma aan de Algemene Middelbare School (AMS) en pas in 1970 behaalde de eerste Javaan het Surinaamse geneesheer diploma. De trek naar Paramaribo kwam op gang en deze urbanisatie werd later versneld door de verbeterde kansen op onderwijs, hogere salarissen, betere medische voorzieningen en een groter aanbod aan ontspanning. Vanaf de jaren zestig begon het aantal Javanen in andere beroepen geleidelijk toe te nemen. Tegenwoordig zijn Javanen in vrijwel alle sectoren vertegenwoordigd. Er zijn Javaanse academici, onder wie artsen, juristen en ingenieurs. Opmerkelijk blijft wel het relatief gering aantal hooggeschoolde Javaanse vrouwen.

Taalachterstand
Javanen die naar Paramaribo trokken hadden meestal problemen als minderheid; zij werden vaak belachelijk gemaakt. Ook omdat velen een achterstand hadden in de Nederlandse taal en een Javaans accent. Bepaalde Nederlandse woorden of letters konden zij niet goed uitspreken; bijvoorbeeld de v spraken zij uit als p. Dus voor werd uitgesproken als por. Zo stond hun politiek leider Iding Soemita bij velen bekend als por; maar slim als hij was, gebruikte hij zijn stemrecht strategisch bij stemmingen in het parlement. Wanneer hij moest stemmen riep hij por nee tegge, tegge (tegen) en veinsde dat hij het een en ander niet goed begreep. Na de zogeheten revolutie van 1980 werd het plagen en belachelijk maken van bepaalde bevolkingsgroepen en verkeerd uitspreken van hun (achter)namen in de ban gedaan. Alle bevolkingsgroepen werden als nationale groepen beschouwd en gemobiliseerd voor de nationale opbouw. Veel Javanen bleken echter vaak er voor te kiezen om dicht bij elkaar te wonen. Er ontstonden ook enkele Javaanse concentraties in en rond Paramaribo, zoals de wijk Blauwgrond waar Javaanse eethuizen (Warungs) floreren. Javanen wonen tegenwoordig in alle districten van Suriname. Ze vormen echter een meerderheid van de bevolking in ‘het Javaanse district’ Commewijne.  De bekende plaats Tamanredjo in Commewijne waar tegenwoordig een brede en goed geasfalteerde weg doorheen loopt, wordt bijna uitsluitend door Javanen bewoond.

Iding Soemita met zijn zoon Willy Soemita die ook politicus werd.

Integratie Javaanse Stijl
Het is vermeldenswaard dat de Javaanse groep in Suriname op een bijzondere manier geïntegreerd is in de Surinaamse samenleving. Op sociaaleconomisch terrein zijn zij weliswaar doorgedrongen tot bijna alle beroepen, maar zij blinken hoogst zelden uit en zijn soms enigszins onzichtbaar. Zij zijn matig succesvol. Ook op cultureel terrein is matigheid te constateren. Zij hebben grotendeels hun cultuur behouden, maar elementen van hun cultuur zijn niet sterk doorgedrongen tot de mainstream cultuur. Wel is de Javaanse keuken bijzonder populair. Maar de Javaanse groep is sterk op de eigen gemeenschap gericht. In de 21^steeeuw is Indonesië actiever richting Suriname en de banden met de Javaanse diaspora worden aangehaald. De Javaanse groep neemt een tussenpositie in tussen de Hindostanen en Creolen (Afro-Surinamers en Gemengden). In 2012 waren zijn volgens gegevens van Algemeen Bureau voor Statistiek (ABS) zijn zij niet meer de derde groep, maar de vierde groep geworden wat betreft bevolkingsaantal. De Marrons waren de tweede bevolkingsgroep geworden in de 21^ste eeuw, na de Hindostanen. De derde groep werd gevormd door de Afro-Surinamers. De Javaanse tussenpositie komt sterk naar voren in politiek opzicht. Al in de jaren vijftig namen zij een tussenpositie in -ook wel betiteld  als ‘wippositie’- tussen de Gemengden (de Gekleurde middenklasse) enerzijds en Hindostaanse partij VHP en de Afro-Surinaamse partij NPS anderzijds. In de jaren zestig en zeventig namen zij een tussenpositie in tussen de VHP en de NPS. Daarna  tussen VHP en NPS enerzijds en de dominante  nieuwe partij -de Nationale Democratische Partij- anderzijds. De Javaanse groep is ook in politiek opzicht matig succesvol. Ik noem dit Integratie Javaanse stijl. Hoe dit integratieproces precies is verlopen, zal ik in de periode 2021-2022 onderzoeken.

Soekdew Choenni, de Mahashay van plantage Laarwijk

Rukun
Een belangrijke factor voor de verklaring van de Integratie Javaanse Stijl vormt volgens mij het Javaanse ethos. Ethos wordt gedefinieerd als de ambities en dominante waarden van een etnische groep. Een belangrijk aspect van het Javaanse ethos is de Rukun gedachte oftewel het streven naar onderlinge harmonie en saamhorigheid. Conflicten worden zo veel mogelijk vermeden. Onderhuids kan wel spanning blijven bestaan, maar ze komt niet tot uiting. Daarnaast is bescheidenheid en daarmee samenhangend niet op voorgrond willen treden en enigszins onzichtbaar blijven een belangrijke waarde. Ook respect voor hiërarchie en soberheid zijn belangrijke waarden. Een voorbeeld:
Begin jaren zestig werd de landerij op plantage Laarwijk van mijn paternale grootvader -hij was ook dorpshoofd-regelmatig gewied door een zestal Javaanse mannen. Op de landerij waren Citrus-, koffie-, cacao- en bananenbomen. De Javaanse mannen traden vroeg ‘s morgens aan met vlijmscherpe houwers. Met de handen tegen elkaar gedrukt groetten zij mijn grootvader nederig met een Javaans accent prevelend: Namaste, Mahashay (grote heer). Zij stonden in het gelid om de orders aan te nemen en keken mijn grootvader niet aan, maar naar de grond. Zij hadden hun lunch box bij zich. In de namiddag kwamen zij terug nadat zij ongeveer 2-3 hectare land netjes hadden gewied. Zij ontvingen dankbaar hun loon en vertrokken ‘onopvallend’ huiswaarts; zij waren als het ware onzichtbaar. Fascinerend! Als deze mannen mij tegenkwamen waren zij zeer voorkomend tegen de Chota Mahase (de kleine heer) – zo werd ik genoemd. Als stadsjongetje werd ik altijd verlegen wanneer ik van deze oudere mannen zoveel respect kreeg. Want in Paramaribo werd ik door oudere mannen vaak terechtgewezen of moest bijvoorbeeld continu verslag uitbrengen over mijn schoolvorderingen.

De meeste Javanen zijn moslim. Maar hun Islamitisch geloofsbeleving is sterk verweven met de Javaanse cultuur. De Javaanse cultuur is doordrongen van Hindoeïstische en Boeddhistische trekken. Ook de lokale, vaak animistische gebruiken zijn opgenomen in het geloof van Javanen. Deze vorm van Islam is meegekomen naar Suriname Ze bleven hun geloof zo belijden zoals ze dat op Java hadden gedaan. Tijdens het bidden wendden zij zich bijvoorbeeld naar het westen, omdat Mekka vanuit Indonesië in het westen ligt.

Biddende Javanen tijdens het Idul Adha (offerfeest) op het Onafhankelijksheidsplein.

De mensen op Java en in breder verband Indonesië, hingen vroeger het Hindoeïsme en het Boeddhisme aan; anderen hingen animistische religies aan. De monumenten, zoals de grote Prambanan tempel en Borobudur op Java herinneren hier nog aan alsook het Hindoeïsme dat op het populaire toeristische eiland Bali overheerst. In 15^de eeuw werd door Arabische handelaren en Indiase kooplieden die waren geïslamiseerd de Islam geïntroduceerd. De Islam drong door in de hele archipel door de tijd heen, maar bepaalde elementen van de eerdergenoemde godsdiensten hadden al de cultuur gevormd van de Indonesiërs. De laatste jaren introduceren de rijke Arabieren een zeer orthodoxe vorm van Islam, de Wahabi en Salafi variant. Zij bouwen grote moskeeën en proberen vooral de vrouwen te sluieren en terug te dringen uit het openbare leven. Ik heb deze ontwikkeling op het eiland Lombok meegemaakt. Maar ondanks de sluier blijven veel Indonesische vrouwen toegankelijk en vriendelijk tegenover ‘vreemde mannen.’ Ik kocht bijvoorbeeld een kokosnoot bij een gesluierde Indonesische vrouw en zij kapte het met vaardige hand. In het Noorden van Sumatra (Atjeh) is echter de ‘sharia’ (strenge Islamitische wetgeving) ingevoerd en worden mensen in het openbaar gegeseld. Ook zijn er veel fanatieke lieden die geweld prediken en aanhangers van de brute Islamitische Staat (IS). In Suriname schijnt ook een kleine groep Javanen fanatieke en radicale moslims te zijn geworden. Hun vrouwen en soms ook kleine meisjes moeten hoofddoeken dragen. Maar over het algemeen zijn de Javanen in Suriname vanuit hun cultuur zachtmoedige en tolerante mensen gebleven, die voor alle religies en ook ongelovigen respect hebben.

Het Javaanse immigratiemonument op plantage Mariënburg in het “Javaanse district Commewijne.”

Westbidders en Oostbidders
In de Islam moet men zich tijdens het bidden wenden naar de Kaäba, het huis van aartsvader Abraham, -gesymboliseerd door de heilige zwarte kubus. De Kaäba ligt in Mekka in Saoedi Arabië. Mekka ligt vanuit Indonesië gezien in het westen. De Javanen in Surinamers volgden de traditie van hun voorouders en gingen ook bidden richting het westen. Zij bleven zogeheten West bidders. Maar op gegeven moment ging een groep richting het oosten bidden, want vanuit Suriname gezien ligt Mekka in het oosten. Veel West biddersweigerden echter Oost bidders te worden. Er ontstond grote verdeeldheid in de Javaanse gemeenschap hierdoor. De West bidders bouwen hun moskeeën naar het westen gericht en verdedigen zich door te stellen dat de Kaäba ook in het westen ligt – de wereld is immers rond. Bovendien richten zij hun gebeden enkel aan Allah en verwijzen naar de soera al-baqara 177 uit de Koran, waarin staat dat het geloof in God belangrijker is dan de richting waarin men bidt.

Naast de Islam hangt een groep het Christendom aan. Daarnaast bestaat het Kejawen of Javanisme, een traditionele Javaanse religie: een samengaan van animistische, boeddhistische en islamitische geloven en praktijken. De belijders van deze geloofsovertuiging zijn op zoek naar spirituele kennis en streven naar een goede en correcte manier van leven alsook het vinden van een goede relatie met God. Een andere belangrijke traditie die vanuit Java is meegenomen, is de slametan, een feestmaaltijd waarbij de geesten gerespecteerd en gezegend worden. Men meent zo hun gunst te winnen, zodat zij op hun beurt hun zegeningen zullen teruggeven. Slametans worden gehouden bij belangrijke gebeurtenissen binnen het gezin, zoals bij geboorte, besnijdenis en de dood, en bij gemeenschappelijke gebeurtenissen, zoals islamitische feestdagen. Op regelmatige tijdstippen en bij belangrijke gebeurtenissen brandt men wierook en zet een klein beetje eten neer. Dat heet Sadjen en komt uit het boeddhisme en betekent letterlijk “de doden eten geven”.

Het aantal Christenen lijkt de laatste jaren toe te nemen onder de Javanen. Zo was in 1971 2004 bijna één op de zeven (14%) Javanen Christen en in 2012 was ruim één op de vijf al Christen (21%). In 1971 hing bijna één op de tien (9,8%) Javanen het Christendom aan. De Javaanse bevolking heeft in tegenstelling tot bijvoorbeeld de Hindostaanse groep geen grote bevolkingsgroei gekend. In 1964 bedroeg het aantal Javanen 48.500 en in 1972 hun aantal toegenomen tot 58.900. In 2004 was hun aantal toegenomen tot 71.879 en volgens de volkstelling van 2012 waren er 73.975 Javanen in Suriname. Het aandeel van Javanen varieerde van 15% in 1964 tot 14% in 2012 van de totale Surinaamse bevolking. Een klein deel van de Javanen heeft zich vermengd met leden van andere bevolkingsgroepen.

Emigratie naar Nederland
Een klein deel van de Javanen is geëmigreerd naar Nederland in de periode 1974-1975 en -volgens CBS gegevens van Nederland- heeft een nog groter deel in de periode 1979-1980 gekozen voor Nederland. Omdat de vijfjarige termijn voor het behouden de Nederlandse nationaliteit afliep in 1980 zijn velen alsnog geëmigreerd naar Nederland. De zogeheten staatsgreep op 25 februari 1980 deed sommige Javanen besluiten om naar Nederland te verhuizen. Omdat vaak niet bekend is dat tussen 1979-1980 meer dan 35.000 Surinamers het land hebben verlaten en voornamelijk naar Nederland zijn vertrokken, vermelden wij hier de onderstaande tabel.

Tabel 1: Immigratie, emigratie en Netto migratie Suriname1972-1980

Bron: Bewerkte CBB-data; zie: Jack Menke (red), Mozaïek van het Surinaamse volk, ABS 2016: 100.

In totaal zijn 132.270 Surinamers geëmigreerd uit Suriname tussen 1972-1980; het overgrote deel vestigde zich in Nederland. Er was ook immigratie in Suriname namelijk 26.919 in deze periode; vooral vanuit Nederland keerden Surinamers terug De netto migratie uit Suriname was dus 105.351 personen. Tussen 1970-1980 hebben zich ongeveer 120.0000 Surinamers zich gevestigd in Nederland.

Er zijn al met al duizenden Javanen tussen 1974-1980 Javanen geëmigreerd naar Nederland. De groep van 1974-1975 is deels mede door het Nederlandse spreidingsbeleid door het hele land verspreid. In het noorden van Nederland in Hoogezand-Sappemeer, Delfzijl en Groningen; in Noord Brabant in Tilburg, ‘s-Hertogenbosch en Sint Michielsgestel woonden Javanen. Een groot deel woont echter in grote steden Amsterdam, Den Haag, Rotterdam. Almere en Utrecht.

Discussie over Javanen in Nederland. Stichting Javaanse immigratie (Stichji)

Javanen in Nederland
Het CBS heeft berekend dat in 2008 er ongeveer 21.700 Javanen (exclusief de derde generatie) waren in Nederland. Zij vormden toen 7% van Surinaamse bevolking in Nederland, terwijl hun aandeel in Suriname ongeveer 14% bedroeg. Wij schatten dat nu (in 2018) hun aantal circa 25.000 bedraagt. Dus samen met de Javanen in Suriname en een kleine groep Javanen op de Antillen en elders zijn er momenteel 100.000 Surinaamse Javanen. Wij kunnen dus stellen dat van de ongeveer 100.000 Javaanse Surinamers een kwart in Nederland woont en bijna driekwart in Suriname. Van de Javaanse Surinamers in Nederland was in 2008 iets meer dan de helft vrouw (53%) en het aandeel van de eerste generatie (in Suriname geborenen) was 60%. De Javaanse Surinamers en hun nakomelingen vormen echter niet een doorsnede van de Javaanse populatie. De beter gesitueerden zijn geëmigreerd en deze groep is dus niet te vergelijken met de Javanen in Suriname in sociaaleconomisch opzicht.

Tabel 2: Voltooid opleidingsniveau Javaanse Surinamers in Nederland in 2008 in % (N= 6.300)

Bron: Oudhof en Harmsen 2011: 51, CBS Bevolkingstrends, derde kwartaal.

Javaanse Surinamers in Nederland hadden ongeveer dezelfde gemiddeld opleidingsniveau als Hindostanen en Creolen; bijna een kwart van de Javanen tussen 25-35-jaar had een hoog opleidingsniveau (HBO + WO = 24,0%). Ter vergelijking: in de leeftijdsgroep van 25-35 jaar hadden 22,9% van de Hindostanen en 23,4 % van de Creolen een hoog opleidingsniveau. Deze jongere leeftijdsgroep Javanen blijkt het goed te doen in het onderwijs. Slechts 0,9 % had basisonderwijs tegenover 6,3% van de Hindostanen en 5,0% van de Creolen en tegenover 15,1% van de Javanen tussen 45-55 jaar. Maar zoals eerder gezegd de Javaanse immigratie naar Nederland betrof doorgaans de beter gesitueerden uit deze gemeenschap. Volgens CBS gegevens is het aandeel werknemers onder de Javaanse Surinamers hoger dan gemiddeld onder de Surinamers. En onder Javanen en Chinezen in Nederland is het aandeel uitkeringen kleiner dan bij de andere Surinaamse groepen. Javaanse Surinamers zijn relatief vaak werknemers en Javaanse mannen werken vaker in de industrie. Chinese en Javaanse Surinamers kennen relatief weinig criminaliteit vergeleken met Creolen en Marrons in Nederland (Oudhof en Harmsen 2011). Tenslotte is het opmerkelijk dat de contacten tussen de Javaanse Surinamers en de zogeheten Indo’s en Indonesiërs niet zo intensief zijn; er is eerder sprake van afstand. Hun taal wordt door de laatsten als minderwaardig beschouwd. En de Javanen zijn in hun ogen sterk ‘gesurinamiseerd’. Tegelijkertijd hebben de Javaanse Surinamers een sterke gemeenschap opgebouwd met een eigen culturele infrastructuur, terwijl de kontakten en relaties met de andere groepen Surinamers in Nederland minder wordt.

Prof. dr. Chan E.S. Choenni is emeritus hoogleraar. Hij schreef ondermeer in 2009 een boekje over de Javaanse leider Bapak Iding Soemita.

Uw REACTIE kunt u HIER naar toe sturen o.v.v. uw naam, woonplaats en e-mailadres.

Over de contracttijd die geduurd heeft van 1873 tot en met 1920 is betrekkelijk weinig bekend. De laatste groep contractarbeiders kwam in mei 1916 in Suriname aan en diende tot eind 1920 toen hun contract afliep. Na 1920 waren er nog steeds Hindostanen die als contractarbeiders werkten, omdat zij bijvoorbeeld een hercontract (tweede contract) waren aangegaan, maar het betrof vrij kleine aantallen. Vanaf 1921 begint dus een andere fase in de Hindostaanse geschiedenis waarbij identiteit en gemeenschapsvorming centraal staan. Over deze periode tot 1960 verwijs ik naar Sarnami Hindostani 1920-1960 van G.G. Choenni & C.E.S. Choenni gepubliceerd in 2012.

Hoofdtolk Sitalpersad Doobay (rechts met colbert en pochet) geflankeerd door zijn echtgenote en dochter (links) en jongere broer rechts) op bezoek bij zijn pleegvader, de Agent-Generaal van Immigratie G. Barnet Lyon (met tropenhelm) Let op de lange trompet en de grote tulbanden.

De meeste Hindostaanse contractarbeiders werden opgevangen in het Immigratiedepot (meer bekend als het Koeliedepot) in Paramaribo, waar tegenwoordig het standbeeld van Baba en Mai staat. Daarna werden zij toegedeeld aan de plantages. De contractarbeiders werden opgehaald en tewerkgesteld op de plantages van de eigenaren die immers ‘een bestelling hadden geplaatst en tevoren hadden betaald’ voor de werving en overkomst naar Suriname. Zoals eerder geschreven waren huisvesting en medische zorg gratis. Men werd gehuisvest in zogeheten ‘koelielines’ die in het begin van de immigratie vaak bestonden uit opgekalefaterde slavenhutten. Later werden aaneengeschakelde ‘koeliewoningen’ gebouwd, meestal met een veranda. Er waren gezamenlijke keukens, maar later hadden de woningen een eigen kookraam. Men kreeg ook een kostgrondje (van 20 x 50 meter; dus 100 vierkante meter) ter beschikking alsmede werktuigen. De eerste drie maanden kreeg men een voedselrantsoen en de kosten werden afgetrokken van het verdiende loon. De meeste contractarbeiders hebben hard gewerkt -ook naar tevredenheid van de Surinaamse overheid en plantage-eigenaren. Zij verdienden een karig loon gebaseerd op de uitgevoerde werktaken en toch spaarden zij een deel van het verdiende loon. Zij werkten ook nog op hun kostgrondje en dat leverde ook wat centen op door verkoop van landbouwproducten, kippen en soms ook vee. Maar de arbeidsomstandigheden waren vooral op de suikerplantages zwaar, omdat men vrijwel ononderbroken moest werken in de felle zon en in de regen, doorgaans van 7.00 uur tot 15.00 uur. Als men zijn dagtaak niet af had, werd er op zaterdagochtend ook gewerkt. Zaterdagmiddag was de uitbetaling van het weekloon.

Het standbeeld van Janey Tetary werd in 2017 geplaatst waar vroeger het borstbeeld van Agent Generaal Barnet Lyon heeft gestaan, namelijk op de hoek van de Grote Combéstraat en Henck Arron straat te Paramaribo.

Plantage Zorg en Hoop 1884
Er was regelmatig onenigheid over (de uitvoering) van de werktaken en de betaling. Vooral op de suikerplantages in het district Commewijne zijn veertig kleine en grote opstanden uitgebroken over de arbeidsomstandigheden. Enkele grote opstanden zijn bloedig beëindigd. Bekend is de opstand aangevoerd door Ramjanee op plantage Zorg en Hoop (1884) waarbij Janey Tetary samen met een groep vrouwen weerstand heeft geboden tegen de militairen. Zij is in de rug doodgeschoten door een militair. Er vielen zeven doden.

Op 28 juni 1902 staakte, onder leiding van Jumpa Raygaroo, een grote groep Hindostaanse contractarbeiders op de suikerplantage Alliance. De volgende dag zou de onrust opnieuw worden aangewakkerd door interventie van militairen. Maar door kundig optreden van de districtscommissaris R. van Breen die het vertrouwen genoot van de contractarbeiders is verdere escalatie voorkomen. Ook de populaire Agent-Generaal Cateau van Rosevelt genoot het vertrouwen van de Hindostaanse contractarbeiders. Hij heeft in 1884 op plantage Zorg en Hoop de rust helpen bewaren. Agent-Generaal Cateau van Rosevelt heeft grote verdiensten gehad met betrekking tot de bescherming van de Hindostaanse contractarbeiders; hij werd ‘Koeliepapa’ genoemd. Zondags togen vele immigranten naar zijn woning in Paramaribo voor advies en het indienen van klachten jegens de opzichters. Bij aankomst in Suriname werden zij op het schip verwelkomd door Cateau van Roosevelt en hij was zo populair dat het immigratiekantoor door de contractarbeiders Roosfeil werd genoemd. Nog voor hij met pensioen zou gaan overleed hij, enigszins plotseling, op 20 oktober 1891. De Hindostaanse immigranten woonden massaal zijn begrafenis bij en Paramaribo zag ‘zwart van de mensen’, blijkens een foto van de begrafenisceremonie. De schrijver en contractarbeider Rahman Khan en ook anderen noemden de nieuwe Agent-Generaal zelfs Roosphail.

Er waren dus zogeheten blanke koloniale ambtenaren die niet tot de onderdrukkers kunnen worden gerekend.

Overlijdensadvertentie in Het nieuws van den dag: kleine courant d.d. 24-10-1891 van Johannes François Adriaan Cateau van Rosevelt (1824-1891).

Anderzijds waren er bepaalde sardárs (Hindostaanse hoofdmannen) die Hindostaanse contractarbeiders hebben onderdrukt en die soms heulden met de blanke bazen. Het beeld is dus niet zwart-wit: niet alle blanken waren onderdrukkers en onder de Hindostaanse contractarbeiders waren er ook onderdrukkers en criminele personen die moorden hebben gepleegd. Soms zijn opzichters ‘doodgekapt’ of verwond door ontevreden contractarbeiders.

Mariënburg 1902
De bloedigste opstand was op plantage Mariënburg in juli 1902. Er ontstond onenigheid over de uitvoering van de werktaken en de bijbehorende betaling. Enkele contractarbeiders hebben na een woordenwisseling met de plantagedirecteur James Mavor – meer bekend als Massa Mewa – hem achtervolgd tot zijn directeurswoning. Mavor is daarna op de bloedige wijze vermoord (met houwers doodgekapt). Mavor zou ook Hindostaanse vrouwen hebben misbruikt. De opgetrommelde militairen kregen te maken met veel weerstand van de ontevreden Hindostaanse contractarbeiders. Er zijn toen na herhaaldelijke waarschuwingen op 2 juli 1902 vele schoten gelost. Uiteindelijk zijn 24 Hindostaanse contractarbeiders bezweken. Een groot deel van hen is in een massagraf gedumpt en met ongebluste kalk overgoten. De beenderen zijn vergaan waardoor de locatie van het massagraf nog steeds niet is gevonden. Dit is een zwarte bladzijde in de Hindostaanse geschiedenis. Na deze traumatische ervaringen zijn echter nauwelijks opstanden meer geweest in Suriname.

Moslims en Hindoes vierden samen Muharram, namelijk de herdenking van de gewelddadige dood Hoessein, kleinzoon van de profeet Mohamed). Tijdens de optochten werd een metershoge tajiyá – een symbolische praalgraf- vervoerd die vervolgens aan de oever van een rivier te ruste werd gelegd (met dank aan Bina Choenni-Makhan).

Het zij opgemerkt dat de meerderheid van de Hindostaanse contractarbeiders, meestal wonend in de andere districten, niet betrokken is geweest bij opstanden. Zij hebben zich aangepast aan de omstandigheden (accommodatie) en geprobeerd het beste te maken van hun leven. Na 1902 is er van beide kanten meer wederzijds begrip ontstaan, maar begon ook de neergang van de plantagelandbouw. De meeste uitgediende Hindostanen werden kleinlandbouwers, dat is derde fase in de geschiedenis van de contracttijd. Het zij gezegd dat er onderling en vooral in de groepsvormingsfase (de tweede fase van 1890-1902) solidariteit ontstond, maar dat er ook rivaliteit bestond tussen plantages. Dat mondde uit in botsingen vooral tijdens de religieuze feestdagen. Bekend is de Muharram (Tajiyá) botsing in 1891 in het district Commewijne. Na de rellen heeft het Nederlands gezag en in het bijzonder het ontactisch optreden van de procureur-generaal bewerkstelligd dat de rust en vrede moest worden hersteld ten koste van vijf doden.

In de pioniersfase (de eerste fase 1873-1889) was er sterke onderlinge solidariteit, maar ook eenzaamheid en vervreemding alsook problemen met aanpassing in het nieuwe land Suriname. Men was bijvoorbeeld in India gewend aan warme en koude seizoenen (zomer, lente, herfst en winter), terwijl Suriname een tropisch klimaat heeft. De Hindostaanse gemeenschap was toentertijd ook niet zo groot. Deze pioniers hebben een belangrijke rol gespeeld in de opvang van de contractarbeiders die na hen kwamen in Suriname.

Zeer zuinig
De meeste Hindostaanse contractarbeiders hebben zeer zuinig geleefd (pet kát-kát)). Zij hebben hun geld gespaard en konden na hun contractperiode terugkeren of zich vestigen in Suriname. De meerderheid heeft zich gevestigd als kleinlandbouwers. Vooral nadat in 1895 zij 1,5 tot 2 hectare domeinland konden krijgen vrij van huur de eerste 6 jaar en 100 gulden, namelijk de waarde van de retourpassage. De meeste Hindostanen hebben één contractperiode gewerkt (vijf jaar). De contractarbeiders ontvingen een premie van 100 gulden als zij een hercontract voor vijf jaar sloten. Een aanzienlijk deel heeft dat gedaan (bijna een derde, namelijk (9.725 van de ruim 30.874 volwassenen) en sommigen hebben zelfs een derde hercontract gesloten. Zij hebben met dit gespaarde geld als uitgedienden aanvankelijk een karig bestaan opgebouwd. Een klein deel heeft geld gestuurd naar familieleden in India. Ook heeft een deel van de contractarbeiders gecorrespondeerd met achtergebleven familieleden. Vooral door de vermindering c.q. stopzetting van het scheepsverkeer tijdens de Eerste Wereldoorlog is het contact verwaterd of verbroken.

Hindostaanse contractarbeiders op balata-plantage Slootwijk in het district Commewijne. Let op de aaneengeschakelde koeliewoningen.

Kalkatiyá’s of Kantráki’s
Er waren allerlei verschillen naar regionale afkomst, maar vrij snel hebben de Hindostaanse contractarbeiders zich een gemeenschappelijke identiteit aangemeten als Kalkatiyá’s (afgeleid van Calcutta) en kantráki’s (afgeleid van contract) en omstreeks als Hindostanen. De Hindostaanse contractarbeiders hadden, om de plantages tijdens de werkdagen te mogen verlaten een verlofpas nodig. Bijvoorbeeld wanneer men klachten wilde indienen over de manjhá’s (opzichters) bij de districtscommissaris, de Agent-Generaal of de Britse consul in Paramaribo. Op zondag en zaterdag en feestdagen, mocht men dus wel de plantage verlaten. En velen verlieten de plantages op vrije dagen en op de vele feestdagen; men bezocht de jaháji bhái’s of bahins en/of (aangenomen) familie. Maar de lange afstanden en het slechte vervoer vormden wel een probleem. Als wij uitgaan van vijf werkdagen per week dan komen wij per jaar op ongeveer 260 (5 dagen x 52 weken). Van deze 260 dagen moeten de religieuze feestdagen en naar schatting 8 officiële dagen worden afgetrokken. We komen dus uit op 220 werkdagen. Uit verschillende verslagen en uit de Koloniale Verslagen blijkt echter dat de Hindostaanse contractarbeiders gemiddeld jaarlijks minder dan 220 dagen hebben gewerkt.

Voor de contractarbeiders die zich permanent hadden gevestigd in Suriname was Suriname ‘thuis’ (home) geworden. In tegenstelling tot wat Bhagwanbali in zijn boek De nieuwe awatar van slavernij (2010) heeft beweerd, heeft niet de helft maar een veel grotere groep zich in Suriname gevestigd. Bhagwanbali trekt ten onrechte de ongeveer 16% (5.500) die gedurende de lange contracttijd is overleden af van het aantal (22.000) dat zich permanent heeft gevestigd. Maar bij dit aantal behoren ook contractarbeiders die lange tijd in Suriname hadden gewoond en zich hadden gevestigd. Bijvoorbeeld ook degenen die tegen het eind van de contractperiode zijn overleden vanwege ouderdom. Velen zijn bezweken door uitputting of (infectie)ziekten, maar anderen door de verdrinkingsdood, zelfmoord of onderling geweld met dodelijke afloop.

De onderzoeker Bhagwanbali heeft verdienstelijk werk verricht, maar hij focust zich te veel op uitbuiting en onderdrukking. Daardoor blijven andere aspecten van de Hindostaanse geschiedenis bij hem buiten beeld. Hij is af en toe slordig geweest. Twee voorbeelden ter illustratie: een eis was een verhouding van 40 vrouwen op 100 mannen bij vertrek uit India. Dat is 28,6% vrouwen (140:40) en dus niet 40% vrouwen, zoals Bhagwanbali ten onrechte heeft beweerd en hij trekt vervolgens onjuiste conclusies. Ook heeft bij met betrekking tot de kaste een zeer hoog percentage Brahmanen berekend, namelijk liefst 15,4%. Andere auteurs en ik komen op ongeveer 5%. Bhagwanbali heeft ten onrechte ook Chattri’s (de tweede kaste) opgeteld bij de Brahmanen. Vervolgens schrijft hij dat hij zijn hoge percentage niet kan verklaren (zie: R. Bhagwanbali, Contracten voor Suriname, 1996: 103,158).

Culturele heritage
India bleef voor de ex-contractarbeiders echter wel het land van oorsprong en van hun cultuur of culturele heritage. Velen hadden nieuwe banden gesmeed en andere Hindostanen tot familie ‘gemaakt’ (palwár banáwe) in Suriname, omdat zij als eenlingen waren gemigreerd. Anderen hadden een gezin gesticht in Suriname. In dit verband is de opstelling Rahman Khan exemplarisch. Hij had voldoende kennis van India en volgde ook de ontwikkelingen in India op de voet. Toch koos hij voor Suriname en ondanks het verzoek van zijn familie ging hij niet terug. Ook niet voor een bezoek, terwijl hij zich dat financieel wel kon permitteren.

Het leven op de plantages bestond echter niet alleen uit werken. Het kan als zeer opmerkelijk feit worden beschouwd dat aan de hindoes per jaar maar liefst 32 verlofdagen – en aan de moslims 16 verlofdagen – werden toegestaan om hun religieuze feestdagen te vieren. Daarnaast had men verlof op de nationale feestdagen, zoals de geboortedag van koningin Wilhelmina (kongfaryári in augustus vanaf 1880) en de christelijke feestdagen, zoals Hemelvaartsdag. Men leefde dan ook als het ware naar deze feestdagen toe. Vaak bezocht men vrienden en ‘gemaakte’ familie op andere plantages op deze dagen en op de (vrije) zondagen. De feestdagen fungeerden ook als uitlaatklep voor de inspanningen van de week. Wij hebben al vastgesteld dat men niet alleen werkte voor de huurders, maar ook op het eigen kostgrondje. Er was dus ook behoefte aan ontspanning en vertier. Er werd dan ook veel gefeest. De gasten kregen gratis maaltijden en bleven vaak overnachten, omdat het reizen over water veel tijd kostte. Men moest roeien en rekening houden met de getijden. Rahman Khan vermeldt dat de pujá’s en maulud’s (moslim bidbijeenkomsten) door zowel hindoes en moslims werden bijgewoond. Men kwam bij elkaar op bezoek en at samen. Rahman Khan las tijdens de pujá’s als moslimgeleerde voor uit de heilige hindoeboeken. Maar ook andere feesten zoals Holi/Phagwa (hindoe lentefeest) en Divali (hindoe lichtfeest) werden gezamenlijk uitbundig gevierd. Er werden birhá’s (herdersliederen) en nostalgische liederen gezongen die de toehoorders vaak met heimwee aan India deden terugdenken. Vaak werden ook muziekinstrumenten bespeeld. Ook muzikanten zijn gemigreerd; soms met medeneming van hun muziekinstrumenten naar Suriname. Dat werd toegestaan, omdat zij tijdens de lange zeereis zorgden voor ontspanning en plezier. Er waren echter ook enkele gespecialiseerde winkels van onder meer Lachman Singh en Radhakishun & Co tijdens de contracttijd die ‘Hindostaanse spullen en producten’ verkochten. Veelgebruikte muziekinstrumenten waren dholak (trommel), khajari (tamboerijn), nagárá (tweeledig slaginstrument), dhaplá (membrafoon), dandtál (ijzeren staaf), sarangi (snaarinstrument) bulbul tarang (snaarinstrument, banjo) en in enkele gevallen harmonium. Ook vrouwen zongen in het openbaar. Het zingen van sohars (bij de geboorte van een kind en bij het huwelijk) was populair. Ook het vertellen van bujhauni’s (raadsels) en het oplossen ervan was populair. Tevens werden toneelstukken (nautanki verbasterd tot nátak) opgevoerd. Daarnaast waren er spelletjes zoals kabaddi (tikkertje), guli dandá (een soort cricket) en makkhan cor (men klimt op elkaars schouder om de boter die wordt opgehangen aan een hoge stok te pakken.

Door het vrouwentekort was er veel seksuele stress. Een deel van de mannen heeft geen vrouw ‘gehad’ en werden bekend als muglisiyá (vrijgezellen). Zij hadden geen kinderen en speelden vaak de rol van oom voor kinderen. Er werd streng op toe gezien dat jonge vrouwen niet werden lastig gevallen. Velen waren al voor hun puberteit ‘getrouwd’; zij werden ‘ganwná’ en wanneer zij geslachtrijp waren trokken zij bij hun schoonfamilie in. Mannen die de geldende ijjat regels overtraden werden verstoten (kuját) uit de gemeenschap en pas later na berouw weer toegelaten.

Plantage Geyersvlijt. Er werd zogeheten koeliewoningen gebouwd op de plantages. In de ze woningen werden de Hindostaanse contractarbeiders gehuisvest.

Beter bestaan
Vanaf 1895 heeft bijna elke Hindostaan een stuk land gekregen waarvoor na 6 jaar jaarlijks een bescheiden grondhuur moest worden betaald. Met de 100 gulden premie en met gespaard geld hebben velen ook land in eigendom gekocht of gratis verkregen wanneer zij bereid waren het zelf te ontginnen. Er werd ook geld gespaard bij Chinese winkeliers en bij notarissen. Sommige notarissen hebben de Hindostaanse spaarders opgelicht. Het bekendste voorbeeld is notaris Theodoor de Miranda. Er wordt beweerd dat hij, maar ook zijn assistent – een Hindostaanse moslimklerk – spaargeld zou hebben verduisterd. Na het overlijden van De Miranda liet zijn zoon in 1949 weten dat ‘vader Miranda’ failliet was. Ook de commies van het Immigratiedepartement H. F. Wesenhagen, die optrad als vervanger van de Agent-Generaal in financiële zaken bleek spaargeld van Hindostanen te hebben verduisterd. Na zijn plotselinge overlijden op 12 september 1922 bleek dat hij gelden van het Immigratiefonds en van Hindostanen ‘had verduisterd tot aanzienlijke bedragen, voor zover is kunnen worden nagegaan tot een totaal bedrag van f 137. 179’ (Koloniaal Verslag 1923). Er zou ook gefraudeerd zijn op het Immigratiedepartment. Zo heeft de Hindostaanse christen (EBG’er) Srimaansingh in 1910 een actie geleid tegen afpersing en mishandeling van arme Hindostanen en ernstige corruptie op het Immigratiedepartement

Het is belangrijk te vermelden dat Hindostaanse contractarbeiders hun situatie in Suriname vergeleken met die in India. Al werden zij in Suriname uitgebuit, zij hadden het doorgaans beter dan in India. Suriname was en is een vruchtbaar en dunbevolkt land met mogelijkheden vooral in de landbouw. Het feit dat de meerderheid van de Hindostaanse contractarbeiders zich in Suriname heeft gevestigd en afzag van de kosteloze terugreis, toont aan dat het leven in Suriname voor hen stukken beter was dan in India. Een deel van de terugkeerders heeft bovendien spijt gehad en vaak tevergeefs geprobeerd opnieuw een contract te krijgen voor Suriname. Enerzijds hebben de Hindostaanse immigranten de plantage-economie voor zover die nog bestaansrecht had door hun ijver en uithoudingsvermogen op de been gehouden. De concurrentie van rietsuiker door bietsuiker en andere omstandigheden hebben de plantages echter de das omgedaan. Anderzijds hebben de Hindostaanse contractarbeiders en hun nakomelingen het land Suriname in cultuur gebracht en verschillende producten geïntroduceerd alsook de groente- en veeteelt verder ontwikkeld. Voorts hebben zij gezorgd voor een grote aanwas van de bevolking en voor de totstandkoming van voorzieningen, waaronder de geneeskundige school waardoor de gezondheidszorg is verbeterd. Hindostaanse contractarbeid bood dus een kans op een beter bestaan dan in India. En de meerderheid heeft deze kans gegrepen. De immigratie van Hindostanen naar Suriname kan dan ook worden beschouwd als een succesverhaal.

Assertieve vrouwen
Het is van belang om oog te hebben voor de historische veranderingen. Bepaalde groepen zoals de lage kasten en de meeste vrouwen zouden in India niet de positie hebben kunnen verwerven die zij in Suriname hebben bereikt. Niet alleen in economisch opzicht maar ook sociaal. Veel contractarbeidsters behoorden tot de groep ‘assertieve’ vrouwen. Het waren weduwen en naar vrijheid strevende vrouwen die India zijn ontvlucht alsook vrouwen die waren verstoten of overspel hadden gepleegd, soms ook danseressen en prostituees. Door het tekort aan Hindostaanse vrouwen was hun positie sterker in Suriname en genoten zij een relatieve vrijheid. Hindoeweduwen zijn opnieuw getrouwd; dat was in India ondenkbaar. Doordat zij hun eigen inkomen verdienden was hun positie sterker in Suriname en zij genoten een relatieve vrijheid. Zij waren zelf vaak onafhankelijk en vrij van allerlei culturele beperkingen. Zij rookten en dansten vaak. Velen dronken alcohol en gingen met andere mannen om en sommigen hadden meerdere partners. Door het vrouwentelkort hadden zij een vrij sterke positie ten opzichte van de Hindostaanse mannen. Opmerkelijk is echter dat zij ten opzichte van hun dochters en kleindochters meestal een zeer strenge houding ten toon hebben gespreid en de ijjat (eerbaarheid) voorop stelden. Pas in de jaren zestig en daarna raakten Hindostaanse vrouwen weer geëmancipeerd. Deze assertieve en sterke vrouwen hebben in Suriname respect verworven en bijgedragen tot culturele homogenisering binnen de Hindostaanse gemeenschap.

De mooie tempel (mandir) van de Arya Pratanidhi Sabha aan de voormalige Gravenstraat 9 Nu Henck Arronstraat) bestaat niet meer.

Mata Gauri en Mata Mahadei
In dit verband is Mata (Moeder) Gauri illustratief. Zij was een zeer bijzondere contractarbeidster. Gauri Sewbalak 723 R arriveerde op 23 april 1889 met het zeilschip Ganges I in Suriname. Zij was geboren in 1862 in West-Bihar en kwam met haar man Brahma Tewari naar Suriname. Zij werd tewerkgesteld op plantage Mon Souci waar ze haar eerste dochter kreeg, maar door slechte gezondheidszorg in het plantagehospitaal overleed het kind. Na afloop van hun contract in 1894 vestigde zij zich op Alkmaar. In 1919 vestigde zij zich in Paramaribo waar zij aan de Kwattaweg een groot erfperceel voor f 4.500 van de boerenfamilie Tammenga kocht. Zij was zeer ondernemend en werd Mata Gauri genoemd. Haar echtgenoot overleed in 1928, maar Mata Gauri beheerde haar perceel op voortreffelijk wijze. Het was een bloeiend landbouwbedrijf met vruchtbomen, cacao en koeien. Nog op 100-jarige leeftijd werd Mata Gauri werkend aangetroffen op haar perceel. Mata Gauri stierf op 104-jarige leeftijd en schonk een deel van haar perceel voor sociale en culturele activiteiten ten behoeve van de Hindostaanse gemeenschap. Op dit perceel werd het Mata Gauri Centrum gevestigd.

De dochter van de politieagent Jatan, die al in India politieagent was geweest en in 1910 betrokken zou zijn geweest bij een complot (het zogeheten Killingercomplot) om de Surinaamse regering omver te werpen is ook een lichtend voorbeeld. Zij heette Mahadei en werd een rijke zakenvrouw en stond bekend als ‘Gowtu mai’. De bekende en progressieve Brahmaan Rampersad Sukul trouwde met haar en bekeerde zich tot de Arya Samaj. Mata Mahadei behoorde niet tot de zogeheten hoge kaste. Zij waren kinderloos en hebben een jongen geadopteerd. Hij werd ook zakenman (Budram Rampersad). Met het vermogen van Mata (moeder) Mahadei werd aan de toenmalige Gravenstraat een tempel (van de Arya Prathanidhi Sabha) en een internaat gebouwd. In dit internaat zijn vooral districtsjongens opgevangen die in Paramaribo onderwijs konden, zoals de politicus en minister Pannalal Parmessar en de bekende accountant Ram Hiralal.

Integratie Hindostani Stijl
Ook de lagere kasten hebben mobiliteit bereikt en werden menswaardiger bejegend dan in India. Er ontstond meer gelijkheid en er waren zelfs hindoe-moslim en interkaste huwelijken. Met de kracht van hun cultuur gebaseerd op de Indiase culturele heritage hebben de meesten ondanks de zware omstandigheden kunnen overleven. Hun ethos tot uitdrukking komend in hun ijver, vooruitgangstreven en spaarzaamheid en de sterke etnische identiteit die gaandeweg ontstond zijn groepskenmerken geweest die bijdroegen aan dit succes. Anderzijds hebben de omgevingsfactoren, namelijk de kansen die er waren in Suriname, waaronder het vruchtbare land en het overheidsbeleid dat toeliet dat men de eigen cultuur kon behouden en dat er land beschikbaar werd gesteld alsook een bescheiden bedrag, bijgedragen tot dit succes. De discriminatie die men ondervond ’als koelies’ droeg bij tot onderlinge solidariteit en versterking van de etnische identiteit. Er was dus sprake van een wisselwerking tussen groepsfactoren en omgevingsfactoren. De Hindostanen werden gaandeweg onderdeel van Surinaamse samenleving. Langzamerhand werden zij vooral succesvol op sociaaleconomisch terrein. Zij behielden hun eigen cultuur en bleven relatief geïsoleerd van de brede samenleving op cultureel terrein. Op politiek gebied waren zij echter zwak. Pas na 1909 ontstonden enkele nationale organisaties, zoals de SIV (Surinaamsche Immigranten Vereniging, later Bharat Oeday) en Khetiyar aur Hak (Landbouwers en Recht) die nauwelijks invloed verkregen en ook met elkaar in de clinch lagen. De contouren van een bepaalde integratiestijl, die ik getypeerd hebben als Integratie Hindostani Stijl werden toen al zichtbaar.

De Hindostaanse contractarbeiders bleken dus niet louter willoze slachtoffers te zijn van een uitbuitingssysteem. De meesten hadden agency en hebben zelf hun toekomst vormgegeven. Natuurlijk heeft een deel het niet gered. Deze kleine groep als uitgangspunt nemen voor de Hindostaanse geschiedschrijving is echter onjuist. In dit verband is het van belang om te wijzen op de onjuiste stelling van de bekende ideoloog Sandew Hira (Hira, in: Bhagwanbali 2010: 8-10) dat er geen causaal verband zou bestaan tussen het (latere) succes en de emigratie i.c. de contractarbeid. Het is immers onmiskenbaar dat velen de honger en armoede in India zijn ontvlucht en dat zij de geboden kansen in Suriname hebben gepakt. Ondanks onderdrukking en ‘misdaden van het kolonialisme’ hebben de meesten het gered. Dat heeft te maken met de wisselwerking tussen de groepsfactoren en omgevingsfactoren. Er is dus een duidelijk causaal verband tussen hun verleden in India en de historische continuïteit.

Monument ter herinnering aan de opstand van Hindostaanse contractarbeiders van 30 juli 1902 met de namen van de gevallenen op plantage Mariënburg (district Commewijne).

Bijzondere omstandigheden
De Hindostaanse contractarbeiders in Suriname hadden vergeleken met de Indiase contractarbeiders in andere koloniën het beter getroffen. Dat is te danken aan enkele bijzondere omstandigheden. Allereerst genoten de Hindostanen in Suriname een dubbele (rechts)bescherming. Naast de Agent-Generaal was er de Britse consul. Op de laatste consul na hebben vooral de consuls Cohen, Annesley en Wyndham zich goed van hun taak gekweten. Ten tweede hebben vrijwel alle Hindostanen die niet zijn teruggekeerd naar India een relatief groot stuk land gekregen tegen zeer gunstige voorwaarden en een premie van 100 gulden. In de andere koloniën was dit niet of in mindere mate het geval. Ten derde was en is Suriname een zeer vruchtbaar en dunbevolkt land en er waren dus goede mogelijkheden voor de landbouw. Ten vierde was het beleid van de Nederlandse overheid op cultureel gebied veel liberaler dan in andere koloniën. Sommige koloniale ambtenaren hadden respect voor de Indiase cultuur en beschaving. De Hindostanen hebben in grote mate hun eigen cultuur weten te behouden. Ten vijfde kon men vanuit Suriname al na vijf jaar contractarbeid gratis terug naar India. In de andere koloniën kon dat meestal pas na tien jaar en moest men vaak ook een deel van de terugkeerkosten betalen. Hindostanen konden dus gemakkelijker besluiten om een tijdje in Suriname te blijven om hun geluk te beproeven en vervolgens besluiten om terug te gaan of zich permanent te vestigen.

Het feit dat 3.000 uitgediende contractarbeiders uit het Caribisch gebied in de contracttijd 1873-1920 naar Suriname zijn geëmigreerd, indiceert dat de kansen daar veel beter waren. Vanuit Suriname zijn maar weinig Hindostanen in deze periode gemigreerd naar andere delen van het Caribisch gebied.

Ten slotte zij vermeld dat wat betreft demografische groei de Hindostaanse bevolkingsgroep honderd jaar na de aankomst van de laatste Hindostaanse contractarbeiders (in 1916) vergeleken met de andere koloniën de hoogste groei laat zien. Dat bewijst dat de basis hiervoor al in de contracttijd was gelegd. Ruim honderd jaar na de aankomst van de laatste lichting Hindostaanse contractarbeiders in mei 1916 vormen zij eengemeenschap van meer dan 300.000 mensen. Ongeveer 175.000 Hindostanen wonen in Nederland en bijna 150.000 in Suriname. Zowel in Suriname als Nederland zijn hun nakomelingen een succesvolle etnische groep. Hun voorouders legden de fundamenten daarvan al in de contracttijd. Maar in beide landen is sprake van een bijzondere integratiestijl, namelijk Integratie Hindostani Stijl. Zij zijn succesvol op sociaaleconomisch terrein en relatief succesvol in cultureel opzicht. Op politiek terrein zijn zij echter als etnische groep minder succesvol gebleken. Tot slot een toepasselijk citaat van dominee P. Legene, die onder meer samen met zijn vrouw het kindertehuis voor Hindostaanse kinderen te Alkmaar (in district Commewijne) honderd jaar geleden (in 1917) in Suriname heeft opgericht. Een groot aantal Hindostaanse kinderen is en wordt in dit tehuis opgevangen en verzorgd. Legene stelde in 1950 het volgende:

‘Wat deze immigranten als vrije burgers voor Suriname hebben gedaan, kan nooit genoeg gewaardeerd worden, en het valt te betreuren, dat de emigratie uit Brits-Indië verboden werd. Want al was de behandeling op de plantages niet naar wens, later kregen deze nijvere mensen kans te over om vooruit te komen en zich een positie te verwerven, die ze in hun vaderland nooit zouden hebben bereikt’ (zie P. Legêne Suriname, land mijner dromen, Den Haag: J.N. Voorhoeve. 1950: 72).