Op zaterdag 9 augustus 1890  kwam de eerste groep Javaanse contract­ar­beiders in Suriname aan. Ter gelegenheid van de viering en herdenking 130 jaar Javaanse  immigratie publi­ceren wij dit artikel over deze bijzondere Surinaamse bevol­kings­groep. Tussen 1890 en 1939 zijn in totaal 32.956 Javanen van uit Indonesië naar Suriname gemigreerd. Bijna een kwart keerde terug tussen 1897–1938, namelijk 7.684 De overgrote deel waren net als Hindostanen contract­ar­beiders, die waren geworven om op de plantsages te werken. Maar een kleine groep van 990 personen die in1939 arriveerde, was vrije immigrant. Het integra­tie­proces onder de Javanen in Suriname voltrok zich veel later dan onder de Hindostanen. Dat had te maken met hun latere aankomst in Suriname; de laatste groep Javaanse immigranten kwam aan in 1939. Ook speelden velen tot de jaren zestig nog met het idee om terug te gaan naar Indonesië. Nog in 1954 was een actieve en redelijk goed opgeleide groep van ruim 1.000 Javanen vertrokken naar Indonesië. Daarnaast bleven veel Javanen lange tijd op de overge­bleven plantages wonen en werken. Bovendien hadden de meesten een voorkeur om in hun eigen gemeen­schap samen te leven. De Tweede Wereldoorlog zorgde echter voor de sluiting van nog meer plantages. Een deel van de werkloos geworden Javanen ging meestal werken in de bauxiet­mijnen. Veel Javanen trokken hierdoor naar de bauxiet­centra, zoals Moengo. Een kleine groep vestigde zich in Paramaribo. Als laatste in Suriname georga­ni­seerd aange­komen immigran­ten­groep hadden de Javaanse Surinamers lange tijd een achter­stand.

Eigenlijk begon pas sinds de jaren zestig een inhaal­be­weging. Zo behaalden in 1959 de eerste twee Javanen hun diploma aan de Algemene Middelbare School (AMS) en pas in 1970 behaalde de eerste Javaan het Surinaamse geneesheer diploma. De trek naar Paramaribo kwam op gang en deze urbani­satie werd later versneld door de verbe­terde kansen op onderwijs, hogere salarissen, betere medische voorzie­ningen en een groter aanbod aan ontspanning. Vanaf de jaren zestig begon het aantal Javanen in andere beroepen gelei­delijk toe te nemen. Tegenwoordig zijn Javanen in vrijwel alle sectoren verte­gen­woordigd. Er zijn Javaanse academici, onder wie artsen, juristen en ingenieurs. Opmerkelijk blijft wel het relatief gering aantal hoogge­schoolde Javaanse vrouwen.

Taalachterstand
Javanen die naar Paramaribo trokken hadden meestal problemen als minderheid; zij werden vaak belachelijk gemaakt. Ook omdat velen een achter­stand hadden in de Nederlandse taal en een Javaans accent. Bepaalde Nederlandse woorden of letters konden zij niet goed uitspreken; bijvoor­beeld de v spraken zij uit als p. Dus voor werd uitge­sproken als por. Zo stond hun politiek leider Iding Soemita bij velen bekend als por; maar slim als hij was, gebruikte hij zijn stemrecht strate­gisch bij stemmingen in het parlement. Wanneer hij moest stemmen riep hij por nee tegge, tegge (tegen) en veinsde dat hij het een en ander niet goed begreep. Na de zogeheten revolutie van 1980 werd het plagen en belachelijk maken van bepaalde bevol­kings­groepen en verkeerd uitspreken van hun (achter)namen in de ban gedaan. Alle bevol­kings­groepen werden als nationale groepen beschouwd en gemobi­li­seerd voor de nationale opbouw. Veel Javanen bleken echter vaak er voor te kiezen om dicht bij elkaar te wonen. Er ontstonden ook enkele Javaanse concen­traties in en rond Paramaribo, zoals de wijk Blauwgrond waar Javaanse eethuizen (Warungs) floreren. Javanen wonen tegen­woordig in alle districten van Suriname. Ze vormen echter een meerderheid van de bevolking in ‘het Javaanse district’ Commewijne.  De bekende plaats Tamanredjo in Commewijne waar tegen­woordig een brede en goed geasfal­teerde weg doorheen loopt, wordt bijna uitsluitend door Javanen bewoond.

Integratie Javaanse Stijl
Het is vermel­dens­waard dat de Javaanse groep in Suriname op een bijzondere manier geïnte­greerd is in de Surinaamse samen­leving. Op sociaal­eco­no­misch terrein zijn zij weliswaar doorge­drongen tot bijna alle beroepen, maar zij blinken hoogst zelden uit en zijn soms enigszins onzichtbaar. Zij zijn matig succesvol. Ook op cultureel terrein is matigheid te consta­teren. Zij hebben groten­deels hun cultuur behouden, maar elementen van hun cultuur zijn niet sterk doorge­drongen tot de mainstream cultuur. Wel is de Javaanse keuken bijzonder populair. Maar de Javaanse groep is sterk op de eigen gemeen­schap gericht. In de 21^steeeuw is Indonesië actiever richting Suriname en de banden met de Javaanse diaspora worden aange­haald. De Javaanse groep neemt een tussen­po­sitie in tussen de Hindostanen en Creolen (Afro-Surinamers en Gemengden). In 2012 waren zijn volgens gegevens van Algemeen Bureau voor Statistiek (ABS) zijn zij niet meer de derde groep, maar de vierde groep geworden wat betreft bevol­kings­aantal. De Marrons waren de tweede bevol­kings­groep geworden in de 21^ste eeuw, na de Hindostanen. De derde groep werd gevormd door de Afro-Surinamers. De Javaanse tussen­po­sitie komt sterk naar voren in politiek opzicht. Al in de jaren vijftig namen zij een tussen­po­sitie in ‑ook wel betiteld  als ‘wippo­sitie’- tussen de Gemengden (de Gekleurde midden­klasse) enerzijds en Hindostaanse partij VHP en de Afro-Surinaamse partij NPS ander­zijds. In de jaren zestig en zeventig namen zij een tussen­po­sitie in tussen de VHP en de NPS. Daarna  tussen VHP en NPS enerzijds en de dominante  nieuwe partij ‑de Nationale Democratische Partij- ander­zijds. De Javaanse groep is ook in politiek opzicht matig succesvol. Ik noem dit Integratie Javaanse stijl. Hoe dit integra­tie­proces precies is verlopen, zal ik in de periode 2021–2022 onder­zoeken.

Rukun
Een belang­rijke factor voor de verklaring van de Integratie Javaanse Stijl vormt volgens mij het Javaanse ethos. Ethos wordt gedefi­nieerd als de ambities en dominante waarden van een etnische groep. Een belangrijk aspect van het Javaanse ethos is de Rukun gedachte oftewel het streven naar onder­linge harmonie en saamho­righeid. Conflicten worden zo veel mogelijk vermeden. Onderhuids kan wel spanning blijven bestaan, maar ze komt niet tot uiting. Daarnaast is beschei­denheid en daarmee samen­hangend niet op voorgrond willen treden en enigszins onzichtbaar blijven een belang­rijke waarde. Ook respect voor hiërarchie en soberheid zijn belang­rijke waarden. Een voorbeeld:
Begin jaren zestig werd de landerij op plantage Laarwijk van mijn paternale groot­vader ‑hij was ook dorps­hoofd-regel­matig gewied door een zestal Javaanse mannen. Op de landerij waren Citrus‑, koffie‑, cacao- en bananen­bomen. De Javaanse mannen traden vroeg ‘s morgens aan met vlijm­scherpe houwers. Met de handen tegen elkaar gedrukt groetten zij mijn groot­vader nederig met een Javaans accent prevelend: Namaste, Mahashay (grote heer). Zij stonden in het gelid om de orders aan te nemen en keken mijn groot­vader niet aan, maar naar de grond. Zij hadden hun lunch box bij zich. In de namiddag kwamen zij terug nadat zij ongeveer 2–3 hectare land netjes hadden gewied. Zij ontvingen dankbaar hun loon en vertrokken ‘onopvallend’ huiswaarts; zij waren als het ware onzichtbaar. Fascinerend! Als deze mannen mij tegen­kwamen waren zij zeer voorkomend tegen de Chota Mahase (de kleine heer) – zo werd ik genoemd. Als stads­jon­getje werd ik altijd verlegen wanneer ik van deze oudere mannen zoveel respect kreeg. Want in Paramaribo werd ik door oudere mannen vaak terecht­ge­wezen of moest bijvoor­beeld continu verslag uitbrengen over mijn school­vor­de­ringen.

De meeste Javanen zijn moslim. Maar hun Islamitisch geloofs­be­leving is sterk verweven met de Javaanse cultuur. De Javaanse cultuur is doordrongen van Hindoeïstische en Boeddhistische trekken. Ook de lokale, vaak animis­tische gebruiken zijn opgenomen in het geloof van Javanen. Deze vorm van Islam is meege­komen naar Suriname Ze bleven hun geloof zo belijden zoals ze dat op Java hadden gedaan. Tijdens het bidden wendden zij zich bijvoor­beeld naar het westen, omdat Mekka vanuit Indonesië in het westen ligt.

De mensen op Java en in breder verband Indonesië, hingen vroeger het Hindoeïsme en het Boeddhisme aan; anderen hingen animis­tische religies aan. De monumenten, zoals de grote Prambanan tempel en Borobudur op Java herin­neren hier nog aan alsook het Hindoeïsme dat op het populaire toeris­tische eiland Bali overheerst. In 15^de eeuw werd door Arabische hande­laren en Indiase kooplieden die waren geïsla­mi­seerd de Islam geïntro­du­ceerd. De Islam drong door in de hele archipel door de tijd heen, maar bepaalde elementen van de eerder­ge­noemde godsdiensten hadden al de cultuur gevormd van de Indonesiërs. De laatste jaren intro­du­ceren de rijke Arabieren een zeer orthodoxe vorm van Islam, de Wahabi en Salafi variant. Zij bouwen grote moskeeën en proberen vooral de vrouwen te sluieren en terug te dringen uit het openbare leven. Ik heb deze ontwik­keling op het eiland Lombok meege­maakt. Maar ondanks de sluier blijven veel Indonesische vrouwen toegan­kelijk en vrien­delijk tegenover ‘vreemde mannen.’ Ik kocht bijvoor­beeld een kokosnoot bij een gesluierde Indonesische vrouw en zij kapte het met vaardige hand. In het Noorden van Sumatra (Atjeh) is echter de ‘sharia’ (strenge Islamitische wetgeving) ingevoerd en worden mensen in het openbaar gegeseld. Ook zijn er veel fanatieke lieden die geweld prediken en aanhangers van de brute Islamitische Staat (IS). In Suriname schijnt ook een kleine groep Javanen fanatieke en radicale moslims te zijn geworden. Hun vrouwen en soms ook kleine meisjes moeten hoofd­doeken dragen. Maar over het algemeen zijn de Javanen in Suriname vanuit hun cultuur zacht­moedige en tolerante mensen gebleven, die voor alle religies en ook ongelo­vigen respect hebben.

Westbidders en Oostbidders
In de Islam moet men zich tijdens het bidden wenden naar de Kaäba, het huis van aarts­vader Abraham, ‑gesym­bo­li­seerd door de heilige zwarte kubus. De Kaäba ligt in Mekka in Saoedi Arabië. Mekka ligt vanuit Indonesië gezien in het westen. De Javanen in Surinamers volgden de traditie van hun voorouders en gingen ook bidden richting het westen. Zij bleven zogeheten West bidders. Maar op gegeven moment ging een groep richting het oosten bidden, want vanuit Suriname gezien ligt Mekka in het oosten. Veel West biddersweigerden echter Oost bidders te worden. Er ontstond grote verdeeldheid in de Javaanse gemeen­schap hierdoor. De West bidders bouwen hun moskeeën naar het westen gericht en verde­digen zich door te stellen dat de Kaäba ook in het westen ligt — de wereld is immers rond. Bovendien richten zij hun gebeden enkel aan Allah en verwijzen naar de soera al-baqara 177 uit de Koran, waarin staat dat het geloof in God belang­rijker is dan de richting waarin men bidt.

Naast de Islam hangt een groep het Christendom aan. Daarnaast bestaat het Kejawen of Javanisme, een tradi­ti­onele Javaanse religie: een samengaan van animis­tische, boeddhis­tische en islami­tische geloven en praktijken. De belijders van deze geloofs­over­tuiging zijn op zoek naar spiri­tuele kennis en streven naar een goede en correcte manier van leven alsook het vinden van een goede relatie met God. Een andere belang­rijke traditie die vanuit Java is meege­nomen, is de slametan, een feest­maaltijd waarbij de geesten geres­pec­teerd en gezegend worden. Men meent zo hun gunst te winnen, zodat zij op hun beurt hun zegeningen zullen terug­geven. Slametans worden gehouden bij belang­rijke gebeur­te­nissen binnen het gezin, zoals bij geboorte, besnij­denis en de dood, en bij gemeen­schap­pe­lijke gebeur­te­nissen, zoals islami­tische feest­dagen. Op regel­matige tijdstippen en bij belang­rijke gebeur­te­nissen brandt men wierook en zet een klein beetje eten neer. Dat heet Sadjen en komt uit het boeddhisme en betekent letterlijk “de doden eten geven”.

Het aantal Christenen lijkt de laatste jaren toe te nemen onder de Javanen. Zo was in 1971 2004 bijna één op de zeven (14%) Javanen Christen en in 2012 was ruim één op de vijf al Christen (21%). In 1971 hing bijna één op de tien (9,8%) Javanen het Christendom aan. De Javaanse bevolking heeft in tegen­stelling tot bijvoor­beeld de Hindostaanse groep geen grote bevol­kings­groei gekend. In 1964 bedroeg het aantal Javanen 48.500 en in 1972 hun aantal toege­nomen tot 58.900. In 2004 was hun aantal toege­nomen tot 71.879 en volgens de volks­telling van 2012 waren er 73.975 Javanen in Suriname. Het aandeel van Javanen varieerde van 15% in 1964 tot 14% in 2012 van de totale Surinaamse bevolking. Een klein deel van de Javanen heeft zich vermengd met leden van andere bevol­kings­groepen.

Emigratie naar Nederland
Een klein deel van de Javanen is geëmi­greerd naar Nederland in de periode 1974–1975 en ‑volgens CBS gegevens van Nederland- heeft een nog groter deel in de periode 1979–1980 gekozen voor Nederland. Omdat de vijfjarige termijn voor het behouden de Nederlandse natio­na­liteit afliep in 1980 zijn velen alsnog geëmi­greerd naar Nederland. De zogeheten staats­greep op 25 februari 1980 deed sommige Javanen besluiten om naar Nederland te verhuizen. Omdat vaak niet bekend is dat tussen 1979–1980 meer dan 35.000 Surinamers het land hebben verlaten en voorna­melijk naar Nederland zijn vertrokken, vermelden wij hier de onder­staande tabel.

Tabel 1: Immigratie, emigratie en Netto migratie Suriname1972-1980

Bron: Bewerkte CBB-data; zie: Jack Menke (red), Mozaïek van het Surinaamse volk, ABS 2016: 100.

In totaal zijn 132.270 Surinamers geëmi­greerd uit Suriname tussen 1972–1980; het overgrote deel vestigde zich in Nederland. Er was ook immigratie in Suriname namelijk 26.919 in deze periode; vooral vanuit Nederland keerden Surinamers terug De netto migratie uit Suriname was dus 105.351 personen. Tussen 1970–1980 hebben zich ongeveer 120.0000 Surinamers zich gevestigd in Nederland.

Er zijn al met al duizenden Javanen tussen 1974–1980 Javanen geëmi­greerd naar Nederland. De groep van 1974–1975 is deels mede door het Nederlandse sprei­dings­beleid door het hele land verspreid. In het noorden van Nederland in Hoogezand-Sappemeer, Delfzijl en Groningen; in Noord Brabant in Tilburg, ‘s‑Hertogenbosch en Sint Michielsgestel woonden Javanen. Een groot deel woont echter in grote steden Amsterdam, Den Haag, Rotterdam. Almere en Utrecht.

Javanen in Nederland
Het CBS heeft berekend dat in 2008 er ongeveer 21.700 Javanen (exclusief de derde generatie) waren in Nederland. Zij vormden toen 7% van Surinaamse bevolking in Nederland, terwijl hun aandeel in Suriname ongeveer 14% bedroeg. Wij schatten dat nu (in 2018) hun aantal circa 25.000 bedraagt. Dus samen met de Javanen in Suriname en een kleine groep Javanen op de Antillen en elders zijn er momenteel 100.000 Surinaamse Javanen. Wij kunnen dus stellen dat van de ongeveer 100.000 Javaanse Surinamers een kwart in Nederland woont en bijna driekwart in Suriname. Van de Javaanse Surinamers in Nederland was in 2008 iets meer dan de helft vrouw (53%) en het aandeel van de eerste generatie (in Suriname geborenen) was 60%. De Javaanse Surinamers en hun nakome­lingen vormen echter niet een doorsnede van de Javaanse populatie. De beter gesitu­eerden zijn geëmi­greerd en deze groep is dus niet te verge­lijken met de Javanen in Suriname in sociaal­eco­no­misch opzicht.

Tabel 2: Voltooid oplei­dings­niveau Javaanse Surinamers in Nederland in 2008 in % (N= 6.300)

Bron: Oudhof en Harmsen 2011: 51, CBS Bevolkingstrends, derde kwartaal.

Javaanse Surinamers in Nederland hadden ongeveer dezelfde gemiddeld oplei­dings­niveau als Hindostanen en Creolen; bijna een kwart van de Javanen tussen 25–35-jaar had een hoog oplei­dings­niveau (HBO + WO = 24,0%). Ter verge­lijking: in de leeftijds­groep van 25–35 jaar hadden 22,9% van de Hindostanen en 23,4 % van de Creolen een hoog oplei­dings­niveau. Deze jongere leeftijds­groep Javanen blijkt het goed te doen in het onderwijs. Slechts 0,9 % had basis­on­derwijs tegenover 6,3% van de Hindostanen en 5,0% van de Creolen en tegenover 15,1% van de Javanen tussen 45–55 jaar. Maar zoals eerder gezegd de Javaanse immigratie naar Nederland betrof doorgaans de beter gesitu­eerden uit deze gemeen­schap. Volgens CBS gegevens is het aandeel werknemers onder de Javaanse Surinamers hoger dan gemiddeld onder de Surinamers. En onder Javanen en Chinezen in Nederland is het aandeel uitke­ringen kleiner dan bij de andere Surinaamse groepen. Javaanse Surinamers zijn relatief vaak werknemers en Javaanse mannen werken vaker in de industrie. Chinese en Javaanse Surinamers kennen relatief weinig crimi­na­liteit verge­leken met Creolen en Marrons in Nederland (Oudhof en Harmsen 2011). Tenslotte is het opmer­kelijk dat de contacten tussen de Javaanse Surinamers en de zogeheten Indo’s en Indonesiërs niet zo intensief zijn; er is eerder sprake van afstand. Hun taal wordt door de laatsten als minder­waardig beschouwd. En de Javanen zijn in hun ogen sterk ‘gesuri­na­mi­seerd’. Tegelijkertijd hebben de Javaanse Surinamers een sterke gemeen­schap opgebouwd met een eigen culturele infra­structuur, terwijl de kontakten en relaties met de andere groepen Surinamers in Nederland minder wordt.

Prof. dr. Chan E.S. Choenni is emeritus hoogleraar. Hij schreef ondermeer in 2009 een boekje over de Javaanse leider Bapak Iding Soemita.

Over de contracttijd die geduurd heeft van 1873 tot en met 1920 is betrek­kelijk weinig bekend. De laatste groep contract­ar­beiders kwam in mei 1916 in Suriname aan en diende tot eind 1920 toen hun contract afliep. Na 1920 waren er nog steeds Hindostanen die als contract­ar­beiders werkten, omdat zij bijvoor­beeld een hercon­tract (tweede contract) waren aangegaan, maar het betrof vrij kleine aantallen. Vanaf 1921 begint dus een andere fase in de Hindostaanse geschie­denis waarbij identiteit en gemeen­schaps­vorming centraal staan. Over deze periode tot 1960 verwijs ik naar Sarnami Hindostani 1920–1960 van G.G. Choenni & C.E.S. Choenni gepubli­ceerd in 2012.

De meeste Hindostaanse contract­ar­beiders werden opgevangen in het Immigratiedepot (meer bekend als het Koeliedepot) in Paramaribo, waar tegen­woordig het stand­beeld van Baba en Mai staat. Daarna werden zij toege­deeld aan de plantages. De contract­ar­beiders werden opgehaald en tewerk­ge­steld op de plantages van de eigenaren die immers ‘een bestelling hadden geplaatst en tevoren hadden betaald’ voor de werving en overkomst naar Suriname. Zoals eerder geschreven waren huisvesting en medische zorg gratis. Men werd gehuisvest in zogeheten ‘koelie­lines’ die in het begin van de immigratie vaak bestonden uit opgeka­le­fa­terde slaven­hutten. Later werden aaneen­ge­scha­kelde ‘koelie­wo­ningen’ gebouwd, meestal met een veranda. Er waren gezamen­lijke keukens, maar later hadden de woningen een eigen kookraam. Men kreeg ook een kostgrondje (van 20 x 50 meter; dus 100 vierkante meter) ter beschikking alsmede werktuigen. De eerste drie maanden kreeg men een voedsel­rantsoen en de kosten werden afgetrokken van het verdiende loon. De meeste contract­ar­beiders hebben hard gewerkt ‑ook naar tevre­denheid van de Surinaamse overheid en plantage-eigenaren. Zij verdienden een karig loon gebaseerd op de uitge­voerde werktaken en toch spaarden zij een deel van het verdiende loon. Zij werkten ook nog op hun kostgrondje en dat leverde ook wat centen op door verkoop van landbouw­pro­ducten, kippen en soms ook vee. Maar de arbeids­om­stan­dig­heden waren vooral op de suiker­plan­tages zwaar, omdat men vrijwel ononder­broken moest werken in de felle zon en in de regen, doorgaans van 7.00 uur tot 15.00 uur. Als men zijn dagtaak niet af had, werd er op zater­dag­ochtend ook gewerkt. Zaterdagmiddag was de uitbe­taling van het weekloon.

Plantage Zorg en Hoop 1884
Er was regel­matig onenigheid over (de uitvoering) van de werktaken en de betaling. Vooral op de suiker­plan­tages in het district Commewijne zijn veertig kleine en grote opstanden uitge­broken over de arbeids­om­stan­dig­heden. Enkele grote opstanden zijn bloedig beëindigd. Bekend is de opstand aange­voerd door Ramjanee op plantage Zorg en Hoop (1884) waarbij Janey Tetary samen met een groep vrouwen weerstand heeft geboden tegen de militairen. Zij is in de rug doodge­schoten door een militair. Er vielen zeven doden.

Op 28 juni 1902 staakte, onder leiding van Jumpa Raygaroo, een grote groep Hindostaanse contract­ar­beiders op de suiker­plantage Alliance. De volgende dag zou de onrust opnieuw worden aange­wakkerd door inter­ventie van militairen. Maar door kundig optreden van de districts­com­mis­saris R. van Breen die het vertrouwen genoot van de contract­ar­beiders is verdere escalatie voorkomen. Ook de populaire Agent-Generaal Cateau van Rosevelt genoot het vertrouwen van de Hindostaanse contract­ar­beiders. Hij heeft in 1884 op plantage Zorg en Hoop de rust helpen bewaren. Agent-Generaal Cateau van Rosevelt heeft grote verdiensten gehad met betrekking tot de bescherming van de Hindostaanse contract­ar­beiders; hij werd ‘Koeliepapa’ genoemd. Zondags togen vele immigranten naar zijn woning in Paramaribo voor advies en het indienen van klachten jegens de opzichters. Bij aankomst in Suriname werden zij op het schip verwelkomd door Cateau van Roosevelt en hij was zo populair dat het immigra­tie­kantoor door de contract­ar­beiders Roosfeil werd genoemd. Nog voor hij met pensioen zou gaan overleed hij, enigszins plotseling, op 20 oktober 1891. De Hindostaanse immigranten woonden massaal zijn begra­fenis bij en Paramaribo zag ‘zwart van de mensen’, blijkens een foto van de begra­fe­nis­ce­re­monie. De schrijver en contract­ar­beider Rahman Khan en ook anderen noemden de nieuwe Agent-Generaal zelfs Roosphail.

Er waren dus zogeheten blanke koloniale ambte­naren die niet tot de onder­drukkers kunnen worden gerekend.

Anderzijds waren er bepaalde sardárs (Hindostaanse hoofd­mannen) die Hindostaanse contract­ar­beiders hebben onder­drukt en die soms heulden met de blanke bazen. Het beeld is dus niet zwart-wit: niet alle blanken waren onder­drukkers en onder de Hindostaanse contract­ar­beiders waren er ook onder­drukkers en criminele personen die moorden hebben gepleegd. Soms zijn opzichters ‘doodgekapt’ of verwond door ontevreden contract­ar­beiders.

Mariënburg 1902
De bloedigste opstand was op plantage Mariënburg in juli 1902. Er ontstond onenigheid over de uitvoering van de werktaken en de bijbe­ho­rende betaling. Enkele contract­ar­beiders hebben na een woorden­wis­seling met de planta­ge­di­recteur James Mavor – meer bekend als Massa Mewa – hem achter­volgd tot zijn direc­teurs­woning. Mavor is daarna op de bloedige wijze vermoord (met houwers doodgekapt). Mavor zou ook Hindostaanse vrouwen hebben misbruikt. De opgetrom­melde militairen kregen te maken met veel weerstand van de ontevreden Hindostaanse contract­ar­beiders. Er zijn toen na herhaal­de­lijke waarschu­wingen op 2 juli 1902 vele schoten gelost. Uiteindelijk zijn 24 Hindostaanse contract­ar­beiders bezweken. Een groot deel van hen is in een massagraf gedumpt en met ongebluste kalk overgoten. De beenderen zijn vergaan waardoor de locatie van het massagraf nog steeds niet is gevonden. Dit is een zwarte bladzijde in de Hindostaanse geschie­denis. Na deze trauma­tische ervaringen zijn echter nauwe­lijks opstanden meer geweest in Suriname.

Het zij opgemerkt dat de meerderheid van de Hindostaanse contract­ar­beiders, meestal wonend in de andere districten, niet betrokken is geweest bij opstanden. Zij hebben zich aangepast aan de omstan­dig­heden (accom­mo­datie) en gepro­beerd het beste te maken van hun leven. Na 1902 is er van beide kanten meer weder­zijds begrip ontstaan, maar begon ook de neergang van de planta­ge­landbouw. De meeste uitge­diende Hindostanen werden klein­land­bouwers, dat is derde fase in de geschie­denis van de contracttijd. Het zij gezegd dat er onderling en vooral in de groeps­vor­mingsfase (de tweede fase van 1890–1902) solida­riteit ontstond, maar dat er ook rivaliteit bestond tussen plantages. Dat mondde uit in botsingen vooral tijdens de religieuze feest­dagen. Bekend is de Muharram (Tajiyá) botsing in 1891 in het district Commewijne. Na de rellen heeft het Nederlands gezag en in het bijzonder het ontac­tisch optreden van de procureur-generaal bewerk­stelligd dat de rust en vrede moest worden hersteld ten koste van vijf doden.

In de pioniersfase (de eerste fase 1873–1889) was er sterke onder­linge solida­riteit, maar ook eenzaamheid en vervreemding alsook problemen met aanpassing in het nieuwe land Suriname. Men was bijvoor­beeld in India gewend aan warme en koude seizoenen (zomer, lente, herfst en winter), terwijl Suriname een tropisch klimaat heeft. De Hindostaanse gemeen­schap was toentertijd ook niet zo groot. Deze pioniers hebben een belang­rijke rol gespeeld in de opvang van de contract­ar­beiders die na hen kwamen in Suriname.

Zeer zuinig
De meeste Hindostaanse contract­ar­beiders hebben zeer zuinig geleefd (pet kát-kát)). Zij hebben hun geld gespaard en konden na hun contract­pe­riode terug­keren of zich vestigen in Suriname. De meerderheid heeft zich gevestigd als klein­land­bouwers. Vooral nadat in 1895 zij 1,5 tot 2 hectare domeinland konden krijgen vrij van huur de eerste 6 jaar en 100 gulden, namelijk de waarde van de retour­passage. De meeste Hindostanen hebben één contract­pe­riode gewerkt (vijf jaar). De contract­ar­beiders ontvingen een premie van 100 gulden als zij een hercon­tract voor vijf jaar sloten. Een aanzienlijk deel heeft dat gedaan (bijna een derde, namelijk (9.725 van de ruim 30.874 volwas­senen) en sommigen hebben zelfs een derde hercon­tract gesloten. Zij hebben met dit gespaarde geld als uitge­dienden aanvan­kelijk een karig bestaan opgebouwd. Een klein deel heeft geld gestuurd naar familie­leden in India. Ook heeft een deel van de contract­ar­beiders gecor­res­pon­deerd met achter­ge­bleven familie­leden. Vooral door de vermin­dering c.q. stopzetting van het scheeps­verkeer tijdens de Eerste Wereldoorlog is het contact verwaterd of verbroken.

Kalkatiyá’s of Kantráki’s
Er waren allerlei verschillen naar regionale afkomst, maar vrij snel hebben de Hindostaanse contract­ar­beiders zich een gemeen­schap­pe­lijke identiteit aange­meten als Kalkatiyá’s (afgeleid van Calcutta) en kantráki’s (afgeleid van contract) en omstreeks als Hindostanen. De Hindostaanse contract­ar­beiders hadden, om de plantages tijdens de werkdagen te mogen verlaten een verlofpas nodig. Bijvoorbeeld wanneer men klachten wilde indienen over de manjhá’s (opzichters) bij de districts­com­mis­saris, de Agent-Generaal of de Britse consul in Paramaribo. Op zondag en zaterdag en feest­dagen, mocht men dus wel de plantage verlaten. En velen verlieten de plantages op vrije dagen en op de vele feest­dagen; men bezocht de jaháji bhái’s of bahins en/of (aange­nomen) familie. Maar de lange afstanden en het slechte vervoer vormden wel een probleem. Als wij uitgaan van vijf werkdagen per week dan komen wij per jaar op ongeveer 260 (5 dagen x 52 weken). Van deze 260 dagen moeten de religieuze feest­dagen en naar schatting 8 officiële dagen worden afgetrokken. We komen dus uit op 220 werkdagen. Uit verschil­lende verslagen en uit de Koloniale Verslagen blijkt echter dat de Hindostaanse contract­ar­beiders gemiddeld jaarlijks minder dan 220 dagen hebben gewerkt.

Voor de contract­ar­beiders die zich permanent hadden gevestigd in Suriname was Suriname ‘thuis’ (home) geworden. In tegen­stelling tot wat Bhagwanbali in zijn boek De nieuwe awatar van slavernij (2010) heeft beweerd, heeft niet de helft maar een veel grotere groep zich in Suriname gevestigd. Bhagwanbali trekt ten onrechte de ongeveer 16% (5.500) die gedurende de lange contracttijd is overleden af van het aantal (22.000) dat zich permanent heeft gevestigd. Maar bij dit aantal behoren ook contract­ar­beiders die lange tijd in Suriname hadden gewoond en zich hadden gevestigd. Bijvoorbeeld ook degenen die tegen het eind van de contract­pe­riode zijn overleden vanwege ouderdom. Velen zijn bezweken door uitputting of (infectie)ziekten, maar anderen door de verdrin­kingsdood, zelfmoord of onderling geweld met dodelijke afloop.

De onder­zoeker Bhagwanbali heeft verdien­stelijk werk verricht, maar hij focust zich te veel op uitbuiting en onder­drukking. Daardoor blijven andere aspecten van de Hindostaanse geschie­denis bij hem buiten beeld. Hij is af en toe slordig geweest. Twee voorbeelden ter illustratie: een eis was een verhouding van 40 vrouwen op 100 mannen bij vertrek uit India. Dat is 28,6% vrouwen (140:40) en dus niet 40% vrouwen, zoals Bhagwanbali ten onrechte heeft beweerd en hij trekt vervolgens onjuiste conclusies. Ook heeft bij met betrekking tot de kaste een zeer hoog percentage Brahmanen berekend, namelijk liefst 15,4%. Andere auteurs en ik komen op ongeveer 5%. Bhagwanbali heeft ten onrechte ook Chattri’s (de tweede kaste) opgeteld bij de Brahmanen. Vervolgens schrijft hij dat hij zijn hoge percentage niet kan verklaren (zie: R. Bhagwanbali, Contracten voor Suriname, 1996: 103,158).

Culturele heritage
India bleef voor de ex-contract­ar­beiders echter wel het land van oorsprong en van hun cultuur of culturele heritage. Velen hadden nieuwe banden gesmeed en andere Hindostanen tot familie ‘gemaakt’ (palwár banáwe) in Suriname, omdat zij als eenlingen waren gemigreerd. Anderen hadden een gezin gesticht in Suriname. In dit verband is de opstelling Rahman Khan exempla­risch. Hij had voldoende kennis van India en volgde ook de ontwik­ke­lingen in India op de voet. Toch koos hij voor Suriname en ondanks het verzoek van zijn familie ging hij niet terug. Ook niet voor een bezoek, terwijl hij zich dat finan­cieel wel kon permit­teren.

Het leven op de plantages bestond echter niet alleen uit werken. Het kan als zeer opmer­kelijk feit worden beschouwd dat aan de hindoes per jaar maar liefst 32 verlof­dagen – en aan de moslims 16 verlof­dagen – werden toege­staan om hun religieuze feest­dagen te vieren. Daarnaast had men verlof op de nationale feest­dagen, zoals de geboor­tedag van koningin Wilhelmina (kongfa­ryári in augustus vanaf 1880) en de chris­te­lijke feest­dagen, zoals Hemelvaartsdag. Men leefde dan ook als het ware naar deze feest­dagen toe. Vaak bezocht men vrienden en ‘gemaakte’ familie op andere plantages op deze dagen en op de (vrije) zondagen. De feest­dagen fungeerden ook als uitlaatklep voor de inspan­ningen van de week. Wij hebben al vastge­steld dat men niet alleen werkte voor de huurders, maar ook op het eigen kostgrondje. Er was dus ook behoefte aan ontspanning en vertier. Er werd dan ook veel gefeest. De gasten kregen gratis maaltijden en bleven vaak overnachten, omdat het reizen over water veel tijd kostte. Men moest roeien en rekening houden met de getijden. Rahman Khan vermeldt dat de pujá’s en maulud’s (moslim bidbij­een­komsten) door zowel hindoes en moslims werden bijge­woond. Men kwam bij elkaar op bezoek en at samen. Rahman Khan las tijdens de pujá’s als moslim­ge­leerde voor uit de heilige hindoe­boeken. Maar ook andere feesten zoals Holi/Phagwa (hindoe lente­feest) en Divali (hindoe licht­feest) werden gezamenlijk uitbundig gevierd. Er werden birhá’s (herders­lie­deren) en nostal­gische liederen gezongen die de toehoorders vaak met heimwee aan India deden terug­denken. Vaak werden ook muziek­in­stru­menten bespeeld. Ook muzikanten zijn gemigreerd; soms met medeneming van hun muziek­in­stru­menten naar Suriname. Dat werd toege­staan, omdat zij tijdens de lange zeereis zorgden voor ontspanning en plezier. Er waren echter ook enkele gespe­ci­a­li­seerde winkels van onder meer Lachman Singh en Radhakishun & Co tijdens de contracttijd die ‘Hindostaanse spullen en producten’ verkochten. Veelgebruikte muziek­in­stru­menten waren dholak (trommel), khajari (tamboerijn), nagárá (tweeledig slagin­strument), dhaplá (membrafoon), dandtál (ijzeren staaf), sarangi (snaar­in­strument) bulbul tarang (snaar­in­strument, banjo) en in enkele gevallen harmonium. Ook vrouwen zongen in het openbaar. Het zingen van sohars (bij de geboorte van een kind en bij het huwelijk) was populair. Ook het vertellen van bujhauni’s (raadsels) en het oplossen ervan was populair. Tevens werden toneel­stukken (nautanki verbasterd tot nátak) opgevoerd. Daarnaast waren er spelletjes zoals kabaddi (tikkertje), guli dandá (een soort cricket) en makkhan cor (men klimt op elkaars schouder om de boter die wordt opgehangen aan een hoge stok te pakken.

Door het vrouwen­tekort was er veel seksuele stress. Een deel van de mannen heeft geen vrouw ‘gehad’ en werden bekend als muglisiyá (vrijge­zellen). Zij hadden geen kinderen en speelden vaak de rol van oom voor kinderen. Er werd streng op toe gezien dat jonge vrouwen niet werden lastig gevallen. Velen waren al voor hun puberteit ‘getrouwd’; zij werden ‘ganwná’ en wanneer zij geslachtrijp waren trokken zij bij hun schoon­fa­milie in. Mannen die de geldende ijjat regels overtraden werden verstoten (kuját) uit de gemeen­schap en pas later na berouw weer toege­laten.

Beter bestaan
Vanaf 1895 heeft bijna elke Hindostaan een stuk land gekregen waarvoor na 6 jaar jaarlijks een bescheiden grondhuur moest worden betaald. Met de 100 gulden premie en met gespaard geld hebben velen ook land in eigendom gekocht of gratis verkregen wanneer zij bereid waren het zelf te ontginnen. Er werd ook geld gespaard bij Chinese winke­liers en bij notarissen. Sommige notarissen hebben de Hindostaanse spaarders opgelicht. Het bekendste voorbeeld is notaris Theodoor de Miranda. Er wordt beweerd dat hij, maar ook zijn assistent – een Hindostaanse moslim­klerk – spaargeld zou hebben verduisterd. Na het overlijden van De Miranda liet zijn zoon in 1949 weten dat ‘vader Miranda’ failliet was. Ook de commies van het Immigratiedepartement H. F. Wesenhagen, die optrad als vervanger van de Agent-Generaal in finan­ciële zaken bleek spaargeld van Hindostanen te hebben verduisterd. Na zijn plotse­linge overlijden op 12 september 1922 bleek dat hij gelden van het Immigratiefonds en van Hindostanen ‘had verduisterd tot aanzien­lijke bedragen, voor zover is kunnen worden nagegaan tot een totaal bedrag van f 137. 179’ (Koloniaal Verslag 1923). Er zou ook gefrau­deerd zijn op het Immigratiedepartment. Zo heeft de Hindostaanse christen (EBG’er) Srimaansingh in 1910 een actie geleid tegen afpersing en mishan­deling van arme Hindostanen en ernstige corruptie op het Immigratiedepartement

Het is belangrijk te vermelden dat Hindostaanse contract­ar­beiders hun situatie in Suriname verge­leken met die in India. Al werden zij in Suriname uitgebuit, zij hadden het doorgaans beter dan in India. Suriname was en is een vruchtbaar en dunbe­volkt land met mogelijk­heden vooral in de landbouw. Het feit dat de meerderheid van de Hindostaanse contract­ar­beiders zich in Suriname heeft gevestigd en afzag van de kosteloze terugreis, toont aan dat het leven in Suriname voor hen stukken beter was dan in India. Een deel van de terug­keerders heeft bovendien spijt gehad en vaak tever­geefs gepro­beerd opnieuw een contract te krijgen voor Suriname. Enerzijds hebben de Hindostaanse immigranten de plantage-economie voor zover die nog bestaans­recht had door hun ijver en uithou­dings­ver­mogen op de been gehouden. De concur­rentie van rietsuiker door bietsuiker en andere omstan­dig­heden hebben de plantages echter de das omgedaan. Anderzijds hebben de Hindostaanse contract­ar­beiders en hun nakome­lingen het land Suriname in cultuur gebracht en verschil­lende producten geïntro­du­ceerd alsook de groente- en veeteelt verder ontwikkeld. Voorts hebben zij gezorgd voor een grote aanwas van de bevolking en voor de totstand­koming van voorzie­ningen, waaronder de genees­kundige school waardoor de gezond­heidszorg is verbeterd. Hindostaanse contract­arbeid bood dus een kans op een beter bestaan dan in India. En de meerderheid heeft deze kans gegrepen. De immigratie van Hindostanen naar Suriname kan dan ook worden beschouwd als een succes­verhaal.

Assertieve vrouwen
Het is van belang om oog te hebben voor de histo­rische veran­de­ringen. Bepaalde groepen zoals de lage kasten en de meeste vrouwen zouden in India niet de positie hebben kunnen verwerven die zij in Suriname hebben bereikt. Niet alleen in econo­misch opzicht maar ook sociaal. Veel contract­ar­beid­sters behoorden tot de groep ‘asser­tieve’ vrouwen. Het waren weduwen en naar vrijheid strevende vrouwen die India zijn ontvlucht alsook vrouwen die waren verstoten of overspel hadden gepleegd, soms ook danse­ressen en prosti­tuees. Door het tekort aan Hindostaanse vrouwen was hun positie sterker in Suriname en genoten zij een relatieve vrijheid. Hindoeweduwen zijn opnieuw getrouwd; dat was in India ondenkbaar. Doordat zij hun eigen inkomen verdienden was hun positie sterker in Suriname en zij genoten een relatieve vrijheid. Zij waren zelf vaak onafhan­kelijk en vrij van allerlei culturele beper­kingen. Zij rookten en dansten vaak. Velen dronken alcohol en gingen met andere mannen om en sommigen hadden meerdere partners. Door het vrouwen­telkort hadden zij een vrij sterke positie ten opzichte van de Hindostaanse mannen. Opmerkelijk is echter dat zij ten opzichte van hun dochters en klein­dochters meestal een zeer strenge houding ten toon hebben gespreid en de ijjat (eerbaarheid) voorop stelden. Pas in de jaren zestig en daarna raakten Hindostaanse vrouwen weer geëman­ci­peerd. Deze asser­tieve en sterke vrouwen hebben in Suriname respect verworven en bijge­dragen tot culturele homoge­ni­sering binnen de Hindostaanse gemeen­schap.

Mata Gauri en Mata Mahadei
In dit verband is Mata (Moeder) Gauri illustratief. Zij was een zeer bijzondere contract­ar­beidster. Gauri Sewbalak 723 R arriveerde op 23 april 1889 met het zeilschip Ganges I in Suriname. Zij was geboren in 1862 in West-Bihar en kwam met haar man Brahma Tewari naar Suriname. Zij werd tewerk­ge­steld op plantage Mon Souci waar ze haar eerste dochter kreeg, maar door slechte gezond­heidszorg in het planta­ge­hos­pitaal overleed het kind. Na afloop van hun contract in 1894 vestigde zij zich op Alkmaar. In 1919 vestigde zij zich in Paramaribo waar zij aan de Kwattaweg een groot erfperceel voor f 4.500 van de boeren­fa­milie Tammenga kocht. Zij was zeer onder­nemend en werd Mata Gauri genoemd. Haar echtgenoot overleed in 1928, maar Mata Gauri beheerde haar perceel op voortref­felijk wijze. Het was een bloeiend landbouw­be­drijf met vrucht­bomen, cacao en koeien. Nog op 100-jarige leeftijd werd Mata Gauri werkend aange­troffen op haar perceel. Mata Gauri stierf op 104-jarige leeftijd en schonk een deel van haar perceel voor sociale en culturele activi­teiten ten behoeve van de Hindostaanse gemeen­schap. Op dit perceel werd het Mata Gauri Centrum gevestigd.

De dochter van de politie­agent Jatan, die al in India politie­agent was geweest en in 1910 betrokken zou zijn geweest bij een complot (het zogeheten Killingercomplot) om de Surinaamse regering omver te werpen is ook een lichtend voorbeeld. Zij heette Mahadei en werd een rijke zaken­vrouw en stond bekend als ‘Gowtu mai’. De bekende en progres­sieve Brahmaan Rampersad Sukul trouwde met haar en bekeerde zich tot de Arya Samaj. Mata Mahadei behoorde niet tot de zogeheten hoge kaste. Zij waren kinderloos en hebben een jongen geadop­teerd. Hij werd ook zakenman (Budram Rampersad). Met het vermogen van Mata (moeder) Mahadei werd aan de toenmalige Gravenstraat een tempel (van de Arya Prathanidhi Sabha) en een internaat gebouwd. In dit internaat zijn vooral districts­jongens opgevangen die in Paramaribo onderwijs konden, zoals de politicus en minister Pannalal Parmessar en de bekende accountant Ram Hiralal.

Integratie Hindostani Stijl
Ook de lagere kasten hebben mobiliteit bereikt en werden menswaar­diger bejegend dan in India. Er ontstond meer gelijkheid en er waren zelfs hindoe-moslim en inter­kaste huwelijken. Met de kracht van hun cultuur gebaseerd op de Indiase culturele heritage hebben de meesten ondanks de zware omstan­dig­heden kunnen overleven. Hun ethos tot uitdrukking komend in hun ijver, vooruit­gangstreven en spaar­zaamheid en de sterke etnische identiteit die gaandeweg ontstond zijn groeps­ken­merken geweest die bijdroegen aan dit succes. Anderzijds hebben de omgevings­fac­toren, namelijk de kansen die er waren in Suriname, waaronder het vruchtbare land en het overheids­beleid dat toeliet dat men de eigen cultuur kon behouden en dat er land beschikbaar werd gesteld alsook een bescheiden bedrag, bijge­dragen tot dit succes. De discri­mi­natie die men ondervond ’als koelies’ droeg bij tot onder­linge solida­riteit en versterking van de etnische identiteit. Er was dus sprake van een wissel­werking tussen groeps­fac­toren en omgevings­fac­toren. De Hindostanen werden gaandeweg onderdeel van Surinaamse samen­leving. Langzamerhand werden zij vooral succesvol op sociaal­eco­no­misch terrein. Zij behielden hun eigen cultuur en bleven relatief geïso­leerd van de brede samen­leving op cultureel terrein. Op politiek gebied waren zij echter zwak. Pas na 1909 ontstonden enkele nationale organi­saties, zoals de SIV (Surinaamsche Immigranten Vereniging, later Bharat Oeday) en Khetiyar aur Hak (Landbouwers en Recht) die nauwe­lijks invloed verkregen en ook met elkaar in de clinch lagen. De contouren van een bepaalde integra­tie­stijl, die ik getypeerd hebben als Integratie Hindostani Stijl werden toen al zichtbaar.

De Hindostaanse contract­ar­beiders bleken dus niet louter willoze slacht­offers te zijn van een uitbui­tings­systeem. De meesten hadden agency en hebben zelf hun toekomst vormge­geven. Natuurlijk heeft een deel het niet gered. Deze kleine groep als uitgangspunt nemen voor de Hindostaanse geschied­schrijving is echter onjuist. In dit verband is het van belang om te wijzen op de onjuiste stelling van de bekende ideoloog Sandew Hira (Hira, in: Bhagwanbali 2010: 8–10) dat er geen causaal verband zou bestaan tussen het (latere) succes en de emigratie i.c. de contract­arbeid. Het is immers onmis­kenbaar dat velen de honger en armoede in India zijn ontvlucht en dat zij de geboden kansen in Suriname hebben gepakt. Ondanks onder­drukking en ‘misdaden van het koloni­a­lisme’ hebben de meesten het gered. Dat heeft te maken met de wissel­werking tussen de groeps­fac­toren en omgevings­fac­toren. Er is dus een duidelijk causaal verband tussen hun verleden in India en de histo­rische conti­nu­ïteit.

Bijzondere omstan­dig­heden
De Hindostaanse contract­ar­beiders in Suriname hadden verge­leken met de Indiase contract­ar­beiders in andere koloniën het beter getroffen. Dat is te danken aan enkele bijzondere omstan­dig­heden. Allereerst genoten de Hindostanen in Suriname een dubbele (rechts)bescherming. Naast de Agent-Generaal was er de Britse consul. Op de laatste consul na hebben vooral de consuls Cohen, Annesley en Wyndham zich goed van hun taak gekweten. Ten tweede hebben vrijwel alle Hindostanen die niet zijn terug­ge­keerd naar India een relatief groot stuk land gekregen tegen zeer gunstige voorwaarden en een premie van 100 gulden. In de andere koloniën was dit niet of in mindere mate het geval. Ten derde was en is Suriname een zeer vruchtbaar en dunbe­volkt land en er waren dus goede mogelijk­heden voor de landbouw. Ten vierde was het beleid van de Nederlandse overheid op cultureel gebied veel liberaler dan in andere koloniën. Sommige koloniale ambte­naren hadden respect voor de Indiase cultuur en beschaving. De Hindostanen hebben in grote mate hun eigen cultuur weten te behouden. Ten vijfde kon men vanuit Suriname al na vijf jaar contract­arbeid gratis terug naar India. In de andere koloniën kon dat meestal pas na tien jaar en moest men vaak ook een deel van de terug­keer­kosten betalen. Hindostanen konden dus gemak­ke­lijker besluiten om een tijdje in Suriname te blijven om hun geluk te beproeven en vervolgens besluiten om terug te gaan of zich permanent te vestigen.

Het feit dat 3.000 uitge­diende contract­ar­beiders uit het Caribisch gebied in de contracttijd 1873–1920 naar Suriname zijn geëmi­greerd, indiceert dat de kansen daar veel beter waren. Vanuit Suriname zijn maar weinig Hindostanen in deze periode gemigreerd naar andere delen van het Caribisch gebied.

Ten slotte zij vermeld dat wat betreft demogra­fische groei de Hindostaanse bevol­kings­groep honderd jaar na de aankomst van de laatste Hindostaanse contract­ar­beiders (in 1916) verge­leken met de andere koloniën de hoogste groei laat zien. Dat bewijst dat de basis hiervoor al in de contracttijd was gelegd. Ruim honderd jaar na de aankomst van de laatste lichting Hindostaanse contract­ar­beiders in mei 1916 vormen zij eenge­meen­schap van meer dan 300.000 mensen. Ongeveer 175.000 Hindostanen wonen in Nederland en bijna 150.000 in Suriname. Zowel in Suriname als Nederland zijn hun nakome­lingen een succes­volle etnische groep. Hun voorouders legden de funda­menten daarvan al in de contracttijd. Maar in beide landen is sprake van een bijzondere integra­tie­stijl, namelijk Integratie Hindostani Stijl. Zij zijn succesvol op sociaal­eco­no­misch terrein en relatief succesvol in cultureel opzicht. Op politiek terrein zijn zij echter als etnische groep minder succesvol gebleken. Tot slot een toepas­selijk citaat van dominee P. Legene, die onder meer samen met zijn vrouw het kinder­tehuis voor Hindostaanse kinderen te Alkmaar (in district Commewijne) honderd jaar geleden (in 1917) in Suriname heeft opgericht. Een groot aantal Hindostaanse kinderen is en wordt in dit tehuis opgevangen en verzorgd. Legene stelde in 1950 het volgende:

‘Wat deze immigranten als vrije burgers voor Suriname hebben gedaan, kan nooit genoeg gewaar­deerd worden, en het valt te betreuren, dat de emigratie uit Brits-Indië verboden werd. Want al was de behan­deling op de plantages niet naar wens, later kregen deze nijvere mensen kans te over om vooruit te komen en zich een positie te verwerven, die ze in hun vaderland nooit zouden hebben bereikt’ (zie P. Legêne Suriname, land mijner dromen, Den Haag: J.N. Voorhoeve. 1950: 72).

De 64 overtochten naar Suriname beslaan een periode van 44 jaar (1873–1916). Door de tijd heen werd het (scheeps)transport steeds beter mede als gevolg van vernieu­wingen in de (scheeps)transporttechnologie. Dat had natuurlijk invloed op de verkorting van de reisduur (van drie naar één maand) en verbe­tering van de voorzie­ningen aan boord en dat leidde weer tot daling van de sterfte aan boord. De eerste schepen waren zeilschepen van hout, later was de romp van de zeilschepen van ijzer. Daarna waren er schepen die zowel door zeilen én door stoom (een overgangsvorm) werden voort­ge­dreven, zoals het schip Clive dat in 1877 in Suriname arriveerde. Vervolgens werden de meeste schepen door uitsluitend stoom aange­dreven en verdwenen de grote zeilschepen uit beeld. Het is dan ook van belang om bij de beoor­deling van de levens­om­stan­dig­heden op de schepen onder­scheid te maken tussen de eerste zeilschepen zoals de Lalla Rookh en de laatste stoom­schepen die waren uitgerust met bijvoor­beeld reddings­boten en reddings­vesten, zoals ook te zien is op sommige foto’s. Ten behoeve van de overtocht van Hindostaanse contract­ar­beiders van India naar Suriname zijn voorna­melijk schepen ingeschakeld die toebe­hoorden aan drie trans­port­maat­schap­pijen. Tot 1888 was er enige concur­rentie tussen de maatschap­pijen: G.D. Tyser and Company, Sandbach Tinne & Co en de Nourse Line, alle Engelse trans­port­maat­schap­pijen. De rederijen moesten doorgaans inschrijven voor een transport op verzoek van het Surinaamse Immigratiedepartement, waarna na toekenning een contract werd gesloten. De meeste schepen zijn gebouwd in Groot-Brittannië en meestal in de scheeps­werven van Glasgow. In Glasgow waren verschil­lende scheeps­bouwers. Ook werden vaak schepen gekocht van andere rederijen om ingezet te worden voor het vervoer van Indiase emigranten. De bewering dat de schepen waar contract­ar­beiders mee zijn vervoerd gebouwd zijn in Calcutta is onjuist, zoals ten onrechte door auteurs als Mansingh & Mansingh is gesteld in 1999. Zij hebben een boek geschreven over de immigratie van contract­ar­beiders naar Jamaica. Volgens de histo­ricus Piet Emmer was zelfs geen enkel massa­transport in de negen­tiende eeuw met zulke hoge standaarden van transport uitgerust als dat van de Indiase contract­ar­beiders. De scheeps­ka­pi­teins en het scheeps­per­soneel werden onder constante druk van de regels en voorwaarden en vooral ook van de charter­maat­schap­pijen gezet. Je had bijvoor­beeld ook lifeboats (reddings­boten) op de schepen en vanaf 1903 was het verplicht dat ook lifebelts (reddings­vesten) op de schepen beschikbaar waren.

Stoomschepen

In totaal zijn voor de 64 trans­porten 36 schepen ingezet, waaronder 25 zeilschepen en 11 stoom­schepen. Al in de jaren 1870 waren er stoom­schepen gebouwd, maar rond de eeuwwis­seling nam de bouw van grotere stoom­schepen een hoge vlucht. Deze nieuwe stoom­schepen waren groter (meer dan 2.000 ton) en konden  750 tot 900 passa­giers vervoeren. Deze schepen waren zwaar vanwege de stoompijp en de opgeslagen kolen die als brandstof dienden. Er was ook minder scheeps­per­soneel nodig omdat er geen zeilen hoefde te worden bediend. Er waren overigens wel stokers nodig om de kolen continu te stoken. Deze immigran­ten­schepen bunkerden bij Kaap de Goede Hoop (Zuid-Afrika). Tijdens het laden van kolen in Zuid-Afrika zagen de Hindostaanse contract­ar­beiders van deze schepen voor het eerst ‘zwarten’ (‘negers’), omdat op de stoom­boten geen zwarten werkten als matroos. Een deel van de Hindostaanse immigranten die met zeilschepen de overtocht maakten hadden al eerder zwarten (‘negers’) gezien omdat op sommige schepen (zoals de Sheila en de Avon) ook ‘zwart’ personeel werkzaam was. De grotere stoom­schepen waren niet gebonden aan vaarsei­zoenen en konden op elk gewenste datum vertrekken. De duur van de zeereis naar Suriname werd verkort tot ongeveer een maand verge­leken met drie maanden bij zeilschepen.

Het eerste zeilschip, de Lalla Rookh (1.277 ton) die in Suriname aankwam met ongeveer 400 emigranten was veel kleiner dan het laatste (stoom)schip, de Dewa die met meer dan 800 emigranten op 24 mei 1916 in Suriname aanmeerde.

Het stoom- en zeilschip de Clive had een lengte van 313 voet (ongeveer 95 meter) en een breedte van 40 voet (ongeveer 12 meter) kwam naar Suriname in 1877. Bron: National Maritime Museum, Greenwich.

Voorzieningen

Doorgaans bestond een schip toentertijd uit drie dekken: bovendek, tussendek en benedendek (voor opslag van proviand en derge­lijke). Het gehele tussendek was voor het logies van de immigranten ingericht. Op het tussendek werd de ruimte verdeeld in drie compar­ti­menten. In het voorge­deelte (en op de stoom­schepen vóór de machi­ne­kamer) werden de alleen­staande mannen onder­ge­bracht, in het midden­ge­deelte de (gehuwde) partners en in het achter­ge­deelte de alleen­staande vrouwen. Op de zeilschepen werden de compar­ti­menten gescheiden door een wand van latwerk of voliè­regaas met een deur die ’s nachts op slot werd gedaan. Op de stoom­schepen was de scheiding tussen de drie compar­ti­menten aange­bracht met stalen kabels. De gescheiden compar­ti­menten van alleen­staande mannen en vrouwen en (gehuwde) paren hadden een eigen trap met leuningen die naar het bovendek leidde. Ook waren er gescheiden latrines (toiletten) voor mannen en vrouwen op het bovendek. Om te voorkomen dat mannen vrouwen ’s nachts zouden kunnen bezoeken met als smoes dat men naar de latrines ging, werd wacht gehouden. Om 10 uur ’ s avonds moest iedereen  zijn kajuit zijn. Het amusement moest om 8.00 uur ’s avonds stoppen. De mannen moesten twee keer per week de slaap­com­par­ti­menten luchten. Kleding werd dagelijks gelucht en  werd minstens twee keer per week gewassen. Dagelijks werd gebaad, waarbij de mannen werden afgescheiden van de vrouwen.

Streng regiem

Er heerste net als in het hoofd­depot een streng regiem en strikte disci­pline was vereist. Men werd doorgaans om 6.00 uur ’s ochtends gewekt. Daarna werden de dekens in bundels gebonden en aan de bamboe­palen gehangen in het tussendek. Dan ging men naar het bovendek. Tussen 8.00 en 8.30 uur werd er gebaad op het dek en kledij gewassen. Omstreeks 9.00 uur werd men geschouwd; ook om na te gaan of iedereen aan boord was en de gezondheid werd vastge­steld. Dit werd monstering (muster) genoemd en de monstering vond tevens elke avond plaats, ook om te laten blijken dat men constant in de gaten werd gehouden. Vervolgens werd het ontbijt geser­veerd op het bovendek. Op sommige schepen werden twee maaltijden (in de ochtend en in de middag) en op andere schepen drie maaltijden per dag geser­veerd. Ontbijt was in de ochtend, om 13.00 uur was er een middagmaal en om 17.00 uur het avondmaal op het bovendek. Een keer per week werd  er schapen- of geiten­vlees bij de maaltijd geser­veerd. Er werden per 100 personen meestal zes (levende) schapen of geiten meege­nomen. Groente was er twee keer per week. Voorts stonden pompoen, soms yams en aardap­pelen op het menu. Wanneer het slecht weer was en er niet gekookt kon worden kreeg men 1 libbs (circa een pond) choorah/curá (graan­koekjes) of awal (een soort scheeps­be­schuit), cuddeley/cuddali (een soort pap) en ongeveer 50 gram suiker. Volgens de contract­ar­beider Rahman Khan vond iedereen op zijn schip Avon I ingeblikt vlees bereid in ghee/ghiw (geklaarde boter) lekker en was men tevreden met het eten. Hij stelt dat niemand zich als ‘Brahmaan of Chattri kon laten voorstaan in Suriname omdat iedereen vlees moest eten op de schepen, want dat was onont­koombaar.’ Iedereen – hindoe of moslim – werd volgens hem aan boord gedwongen om vlees te eten. Als je niet wilde dan moest je ‘vasten’. Er was geen onder­scheid meer tussen hoge en lage kasten of hindoes en moslims of andere vormen van onder­scheid. Naar schatting was 20% van de hindoes (14% van de immigranten) vegetariër. Een deel van hen heeft hoogst­waar­schijnlijk ook vlees gegeten. Vaak was er aan het eind van de zeereis niets anders te eten dan ingeblikt vlees. Vooral aan het eind van de zeereis waren de groenten namelijk uitge­droogd. De fysieke conditie van de Hindostaanse contract­ar­beiders verbe­terde aan boord van de schepen. Het merendeel van hen kende in India nauwe­lijks de luxe van het regel­matig nuttigen van voldoende voedsel, laat staan eenmaal per week vlees. De immigranten moesten zich en elkaar twee keer per week met kokosolie of mosterdolie masseren, die zij ontvingen van de scheepsarts. Zo konden zij fit blijven en er bij aankomst gezond uitzien. De traditie van het insmeren van het lichaam met kokosolie is nog lang intact gebleven onder de Hindostaanse gemeen­schap in Suriname.

Jaháji bhái en Jaháji bahin

Het scheeps­per­soneel speelde een belang­rijke rol tijdens de maanden­lange reis over de oceanen naar Suriname. Naast de scheeps­ka­pitein was de scheepsarts zeer belangrijk; hij werd vaak aangeduid als de surgeon major of surgeon super­in­tendent. Het betrof immers kostbare ‘mense­lijke vracht’ waar al van tevoren geld in was geïnves­teerd door de planters en waar pas na aankomst en tewerk­stelling in Suriname rendement uit kon worden gehaald. Zoveel mogelijk overle­venden en het gezond en wel overbrengen naar Suriname was immers het ultieme doel van deze vaak riskante maanden­lange overtocht naar de andere kant van de wereld. De trans­port­maat­schap­pijen moesten opdrachten verwerven om ‘koelies’ te vervoeren en hadden dus een commer­cieel belang om de overtocht zo succesvol mogelijk te laten verlopen. Deze maatschap­pijen waren verplicht om zich aan de regels te houden, want het negeren van de regels betekende dat zij het recht verloren om contract­ar­beiders te vervoeren. De premies die werden uitbe­taald in Suriname aan de kapitein, de scheepsarts, de compounders en de sardaars voor elke aange­voerde levende immigrant  naar rato van het aantal immigranten dat heelhuids en gezond is overge­bracht. Dit heeft bijge­dragen aan het betrek­kelijk lage sterf­te­cijfer van gemiddeld 2%.

Daarom moest de voeding en medische zorg naar de maatstaven van die tijd zo optimaal mogelijk beschikbaar zijn. Strenge wette­lijke voorschriften van de Indiase emigra­tie­wet­geving werden toegepast en ook getoetst door regel­matige inspecties. De immigranten mochten op het dek in een aparte hoek roken. Er werd gesti­mu­leerd dat zij zich konden vermaken. Bij mooi weer mochten zij tot 8 uur ’s avonds op het dek blijven. Om de verveling van de maanden­lange reis te doorstaan was er van tijd tot tijd amusement zoals dans, zang (waaronder birhá’s, zogeheten treur­zangen), drummen, worstelen, schermen (gatká) en stokkenspel (láthimár). Soms waren er ook beroeps­ar­tiesten onder de contract­ar­beiders, zoals danse­ressen of worste­laars. Bekend zijn geworden de worstelaar Hari Sing (op het schip Indus I) en de danseres Allarakhi (op het schip Indus II). Eén transport heeft een groep ‘dansmeiden’ gehad. De Hindostaanse immigranten hielden zich in de regel rustig en vermaakten zich, evenals eerder in de depots, met het vertellen van mythen en sprookjes (khissá) en met kaart­spel­letjes.

Op de schepen kwamen de Hindostaanse immigranten als het ware in een ‘snelkookpan’ terecht. Meer nog dan in het hoofd­depot in Calcutta leidde dat tot vervlakking van de hiërar­chische relaties, vervaging van de onder­linge regionale verschillen en erosie van het kasten­systeem. Omdat zij als lotge­noten maandenlang als het ware in hetzelfde schuitje zaten, werden de onder­linge banden geïnten­si­veerd en werd de onder­linge solida­riteit versterkt. In het hoofd­depot kwamen nieuwe immigranten aan en anderen deser­teerden of werden terug­ge­stuurd. Maar op de schepen was er geen nieuwe instroom, tenzij door geboorte. Er was wel sterfte maar de samen­stelling van de groep bleef gedurende de hele reis stabiel. Men moest lief en leed dus met elkaar delen.

Verbastering van scheeps­namen

Meestal hadden de schepen namen van rivieren of van vrouwen of echtge­notes van scheeps­ei­ge­naren of kapiteins, zoals Sheila of Lena. De Hindostanen konden de namen vaak niet goed uitspreken en verbas­terden de namen meestal.

In een groeps­ge­sprek ten behoeve van mijn onderzoek liet een vrouw weten dat haar groot­moeder met het schip Jánjiwál was gekomen naar Suriname. Ik liet haar weten dat ik geen schip ken met deze naam; misschien was het een andere naam of verkeerd uitge­sproken. Wij hebben hierover uitge­breid gedis­cus­sieerd. De organi­sator zei daarop (op zachte toon) tegen haar dat ik professor ben en alle namen van de schepen ken. De betref­fende mevrouw merkte op dat een professor niet alles weet (Cáhe professor hai, sab cij thoro jáne hai!). Ik had haar beloofd dat ik nog eens goed zou nadenken en haar zou bellen. Ik vermoedde dat zij waarschijnlijk het schip Zanzibar bedoelde. Ik belde haar op. Toen ik zei Zanzibar, antwoordde zij enthou­siast: ja, Zanzibar Jánjiwál ekke hai (Het klopt, is hetzelfde). De z bestaat eigenlijk niet in het Hindi en wordt door de oudere generatie Hindostanen als ‘j’ uitge­sproken.

Bepaalde schepen zijn namelijk meerdere malen ingezet om immigranten over te brengen naar Suriname. Wij noemen alle 64 trans­porten en vermelden hoeveel malen deze schepen in Suriname zijn gearri­veerd, de scheeps­namen, het aantal aange­ko­menen en de reisduur.

Tabel 1: Eenmaal aange­komen schepen, aankomst­datum, aantal aange­ko­menen en reisduur in dagen

Wij zien dat de oudere stoom­schepen zoals de Clyde en Main betrek­kelijk lang (ruim drie maanden) over de zeereis deden, terwijl de Dewa in ruim 1,5 maand de route heeft afgelegd. Bepaalde schepen hebben vrij lang over de zeereis gedaan, zoals de Elbe die in 1889 in Suriname arriveerde met 659 Hindostaanse immigranten aan. De Elbe was een groot zeilschip en had een lengte van 257 voet (78 meter) en een breedte van 38,2 voet (11,5 meter). Tijdens het transport naar Suriname werd als cargo zout vervoerd. Er is door de inspectie in Calcutta nog een onderzoek gedaan voor het vertrek, maar men vond het geen bezwaar dat zout werd vervoerd, want er was geen risico voor de passa­giers. De Elbe heeft liefst 113 dagen (bijna vier maanden) gedaan over de overtocht, want het kwam onder meer in zwaar weer terecht in de Golf van Bengalen (de pagalá samundar). De Elbe heeft mede hierdoor een hoge sterfte gehad, namelijk 42 sterf­ge­vallen (6,5%). In de Golf van Bengalen stierven 17, tussen de evenaar en de Steenbokskeerkring 4 en daarna bezweken nog eens 11 immigranten op de route van het eiland St. Helena naar Suriname. Niettemin was het ziekte­per­centage op de Elbe slechts 4,5%; dat was lager dan het gemid­delde ziekte­per­centage (8,9%) op de zeilschepen. Het aantal geboorten was daaren­tegen relatief hoog, te weten: 15.

Acht zeilschepen hebben tweemaal Hindostaanse contract­ar­beiders overge­bracht van India naar Suriname. Het snelle stoom­schip Chenab heeft tweemaal telkens in ruim een maand Hindostanen getrans­por­teerd naar Suriname.

Tabel 2: Tweemaal aange­komen schepen, aankomst­datum, aantal aange­ko­menen en reisduur in dagen

Er zijn weinig beschrij­vingen bekend van de beleving van de zeereis  door de contract­ar­beiders. Een van de weinigen die dat wel hebben gedaan is de contract­ar­beider en schrijver Munshi Rahman Khan. Hij arriveerde in 1898 in Suriname met het zeilschip Avon I die hij Aibun noemde:

‘Opgewonden en gelukkig keken wij in spanning rond en beleefden iets waar onze ouders en voorouders nooit over hadden gedroomd. In de boeken was geschreven dat men op een schip op de oceaan tot het Opperwezen komt, want het is hier dat Zijn daden zich manifes­teren en alle zintuigen naar Hem zijn gericht. De uitge­strektheid van het water, de horizon, het spel van de natuur, alles leek zo wonder­baarlijk… Maar de volgende dag besefte ik dat ik helemaal ongelijk had. Velen van ons werden zeeziek en moesten overgeven. Ook ik werd niet gespaard en was bijna drie weken zeeziek. Daardoor kon ik niet goed eten, slechts een roti met tamarinde chutney kon ik verteren.’

Drie snelle stoom­schepen zijn driemaal aange­komen na 1907, namelijk de Ganges in 1908, 1908 en 1912, de Sutlej in 1909, 1910 en 1914 en de Mutlah in 1909, 1912 en 1913. Deze scheepstrans­porten hebben in de laatste fase (de zogeheten vesti­gingsfase) plaats­ge­vonden en deze immigranten hebben een minder zware zeereis gehad dan de groep pioniers die in de eerste fase in Suriname aankwamen.

Tabel 3: Driemaal aange­komen schepen, aankomst­datum, aantal aange­ko­menen en reisduur in dagen

Dokter Romein

Zoals gezegd had een groot aantal scheeps­artsen zich gespe­ci­a­li­seerd in de (medische) begeleiding op de Indiase ‘koelie­schepen’. Deze artsen hebben meerdere reizen gemaakt naar de verschil­lende koloniën, waaronder Suriname. Enkele waren zelfs geliefd en werden met voorkeur door de rederijen en op advies van het Surinaamse Immigratiedepartement aange­steld. Een van de succes­volste scheeps­artsen die trans­porten heen en weer van India naar Suriname heeft begeleid was dr. Richmond de St. Romaine. De eerste keer dat deze gewaar­deerde scheepsarts een transport naar Suriname begeleidde was in 1886. Dat was met het schip de John Davie. Hij heeft meer dan twintig trans­porten naar en van Suriname begeleid en zijn laatste transport was met de Indus IV in 1914. Hij raakte gespe­ci­a­li­seerd in de overtochten naar en van Suriname en beheerste de Hindostaanse taal. Eenmaal is een transport met een zeilschip Hereford I in 1891 eerder naar Suriname vertrokken vanuit Calcutta – dus vóór het vaarseizoen – omdat dokter St.Romaine eerder beschikbaar was. Een andere keer is een transport – met de Rhone I in 1903 – later vertrokken omdat men moest wachten op de aankomst van dokter St. Romaine in Calcutta; pas daarna kon het schip uitvaren. Hij was blijkbaar ook populair onder Hindostaanse emigranten want de naam dokter Romein is blijven voort­leven in de overle­vering. Helaas hebben wij via infor­manten, maar ook uit de schrif­te­lijke bronnen weinig kunnen achter­halen over deze scheepsarts. Wel werd in bepaalde Koloniale Verslagen nadruk­kelijk vermeld dat hij het betref­fende transport had begeleid, waarmee men waarschijnlijk bedoelde dat er een compe­tente scheepsarts was ingeschakeld. Ik heb de naam dokter Romein van infor­manten gehoord en ook in een gesprek tussen mijn paternale groot­vader Mahase Soekdew Choenni en de bekende pandit Soekram Hindorie:

De bekende pandit Soekram Hindorie kwam in de jaren vijftig toen ik een kleuter was regel­matig bij mijn ájá (paternale groot­vader) op bezoek. Mijn ájá stond bekend als de Maháse (geres­pec­teerde heer) Soekdew Choenni (1893–1972) van plantage Laarwijk. De heren keuvelden, terwijl ik in de hangmat op de schoot van mijn ájá lag. Toen ik de naam St.Romaine in de archieven tegenkwam, herin­nerde ik mij de naam dokter Romein. In hun gesprekken kwam deze naam voor, maar ik heb de naam Romein ook elders (bij infor­manten) gehoord. Romein is natuurlijk een verbas­tering van Romaine. Het blijft jammer dat niet alleen in Suriname maar ook in andere landen zo weinig is verteld en gesproken over het verleden. Een deel van de Hindostaanse geschie­denis is dus verloren gegaan. Soms kan ook laksheid een rol spelen. Mijn ájá werd 70 jaar in 1963. Hij had aange­kondigd dat hij belang­rijke ‘dingen over vroeger’ zou vertellen. De uitge­breide familie toog van Paramaribo naar plantage Laarwijk. Mijn neef had een tapere­corder meege­nomen om de toespraak op te nemen. Hij heeft de toespraak van ájá daadwer­kelijk op band opgenomen. Als 10-jarige ”trapte ik lol” op de zolder met mijn neven tijdens de toespraak en heb dus niks opgestoken van zijn toespraak. Na 40 jaar infor­meerde ik naar de band, maar niemand weet meer wat met de tapere­corder is gebeurd! Helaas raakte ik pas nadat mijn vader al was overleden in 1995 geïnte­res­seerd in de immigra­tie­ge­schie­denis van Hindostanen.  Ik  heb hem en zijn leeftijds­ge­noten niet kunnen inter­viewen.

Snel stoom­schip Indus

Tenslotte zijn er drie zeilschepen liefst viermaal aange­komen in Suriname met Hindostaanse contract­ar­beiders. Het betrof de ijzeren zeilschepen Erne, Hereford en Ailsa die tijdens de pioniersfase en de groeps­vor­mingsfase in de negen­tiende eeuw nog ongeveer drie maanden deden over de zeereis India-Suriname. Het snelle stoom­schip de Indus dat een snelheid had van 24 kilometer per uur heeft viermaal in de vesti­gingsfase Hindostaanse contract­ar­beiders overge­bracht in ongeveer 40 dagen.

Tabel 4: Viermaal aange­komen schepen, aankomst­datum, aantal aange­ko­menen en reisduur in dagen

Traumatische ervaring

De maanden­lange overtocht was voor velen een trauma­tische ervaring. Men zat als het ware gevangen op het schip en men kon alleen ontsnappen door overboord te springen. Velen had geen idee van waar zij naartoe gingen en hoe de reis zou eindigen. Maar door gebrek aan oogge­tui­gen­ver­slagen kunnen wij helaas geen compleet beeld schetsen van de beleving door de emigranten van deze overtochten. Bij de sterf­ge­vallen kreeg men het zeemansgraf (overboord zetten van het lijk in de namiddag), waarbij de emigranten niet aanwezig mochten zijn. De ‘begra­fenis’ daaraan vooraf­gaand ging gepaard met ceremo­niële rituelen afhan­kelijk van of het een hindoe of moslim betrof.

Er werden rouwdiensten gehouden om het leed te verzachten. Volgens kapitein Angel van het zeilschip Sheila hadden de immigranten nauwe­lijks een idee waar ze naartoe gingen. De zee werd kálá páni genoemd. Hij vertelt dat na een zeereis naar Trinidad de ‘coolies’ hem zeer dankbaar waren. Tijdens de ontscheping in Trinidad bogen ze met hun handen tegen het voorhoofd één voor één diep voor hem neer en bedankten hem met de woorden ‘Salám Bará Sáhib’.

Aankomst en identi­fi­ca­tie­nummers

Bij aankomst in Suriname werden na inspectie en medische keuring van het schip de immigranten ontscheept. Men had een gathari (grote zak/buidel) bij zich die zij hadden ontvangen om hun bescheiden in te bewaren en te vervoeren. Daarnaast contro­leerde de Agent-Generaal alle stukken waaronder de monster­rollen met de persoon­lijke gegevens. De immigranten kregen een identi­fi­ca­tie­nummer dat in alfabe­tische volgorde corres­pon­deerde met het nummer van het schip dat naar Suriname i.c. Guyana (een deel is in Guyana aange­komen en overge­bracht naar Suriname) vertrok. De immigranten zijn aan de hand van dit (scheeps)nummer te traceren naar schip, datum van vertrek uit India en jaar van aankomst in Suriname (zie: database Gahetna, Nationaal Archief Nederland). Het nummer van de immigrant zoals opgenomen in de monsterrol van het schip was een identi­fi­ca­tie­nummer gegeven door de Emigratie-Agent te Calcutta. Volgens de koloniale wetgeving moesten de gearri­veerde immigranten van een bepaalde ‘landaard’ onder een doorlopend volgnummer van dat jaar worden opgenomen. Elk jaar vanaf 1872 kreeg een letter, oplopend van A t/m Z en daarna van Aa t/m Ss. Men ging ervan uit dat al in 1872 de eerste Hindostaanse contract­ar­beiders zouden arriveren in Suriname en daarom was het nummer A al toegekend. De eerste Hindostaanse contract­ar­beiders arriveerden vanwege vertraging pas in 1873 in Suriname en niet in 1872. Daarom werd begonnen met de letter B, te beginnen bij de emigranten die met de Lalla Rookh arriveerden. De immigranten van 1873 hebben de nummers B/1 tot en met B/2541; die van 1874 hebben de nummers C/1 tot en met C/1413. Aangezien de immigratie uit India plaats vond in de periode 1873–1916, lopen de letters voor de Hindostaanse immigranten van B (1873) tot Ss (1916). Toen de letters tot Y (1896) waren vergeven, werd opnieuw begonnen, maar nu met Aa tot Ss. De letters geven het desbe­tref­fende jaar aan. De immigranten zijn aan de hand van dit (scheeps)nummer te traceren naar schip, datum van vertrek uit India en jaar van aankomst in Suriname (zie verder: C. Choenni 2016,Hindostaanse contract­ar­beiders, p 379–405). 

Met dank aan Radjin Thakoerdin voor alle onder­steuning.

Hindostanen zijn de nakome­lingen van de ruim 34.000 contract­ar­beiders die tussen 1873–1916 met 64 scheepstrans­porten van India naar Suriname zijn overge­bracht om op de plantages te werken. Ongeveer een derde is terug­ge­keerd naar India en tweederde heeft zich gevestigd in Suriname. Daarnaast hebben ongeveer 3.000 Hindostanen uit het Caraïbisch gebied zich gevestigd in Suriname. De Hindostaanse bevolking heeft zich binnen honderd jaar vertien­voudigd tot ruim 300.000 mensen. In 2015 woonden in Suriname ongeveer 150.000 Hindostanen en in Nederland ruim 175.000 Hindostanen. In dit artikel wordt in vogel­vlucht de Hindostaanse contract­arbeid en de werving in India behandeld. De emigratie van India naar Suriname heeft 44 jaar (1873–1916) geduurd en de contracttijd 48 jaar (1873–1920). Gedurende deze lange periode zijn veel verbe­te­ringen aange­bracht in het contract­ar­beidsysteem, maar bijvoor­beeld ook in de trans­port­tech­no­logie. Zo werden zeilschepen steeds meer vervangen door stoom­schepen die sneller waren, waardoor de reisduur van India naar Suriname van drie maanden werd verkort naar ongeveer een maand.

De Indiase arbeid­semi­gratie onder contract naar de koloniën kreeg de naam indenture (labour)system. Indenture duidt op het (vrijwillig) sluiten van een langdurig arbeids­con­tract, dat niet tussen­tijds kon worden beëindigd. Onder het contract­ar­beidsysteem zijn globaal ruim meer dan anderhalf miljoen Indiase contract­ar­beiders naar de koloniën in Azië, Afrika en Fiji en het Caribisch gebied getrans­por­teerd. Ruim een half miljoen (530.000) zijn naar het Caribisch gebied geëmi­greerd tussen 1838–1920. Ter verge­lijking: naar de toenmalige kolonie Mauritius zijn bijna een half miljoen Indiërs geëmi­greerd. Wij geven een overzicht en het eerste aankomstjaar in de belang­rijkste koloniën.

Deze en andere gegevens zijn gebaseerd op mijn studie (zie: Chan. E.S. Choenni (2016), Hindostaanse contract­ar­beiders 1873–1920, Volendam: LM Publishers). Wij zien dat de emigratie naar Suriname op die van de eilan­den­groep Fiji (gelegen in de Stille Oceaan) na, het laatst startte. Verhoudingsgewijs zijn ook minder contract­ar­beiders naar Suriname gemigreerd dan naar de andere grote koloniën. Er zijn verder kleine aantallen contract­ar­beiders naar de Britse koloniën Brits-Honduras (Belize) (3.000) en de eilanden Grenada (3.200), St. Vincent (2.472) en St. Lucia (4.350) overge­bracht. In de Deense kolonie St. Croix zijn in 1862 321 Indiase contract­ar­beiders aange­komen. Van St. Croix is in 1868 een van de overle­vende terug­ge­keerd naar India en ongeveer 80 bleven daar wonen. Op deze eilanden werden zij doorgaans heel slecht behandeld en was de sterfte hoog. India weigerde dan ook verdere emigratie naar deze eilanden.

Na de afschaffing van de slavernij in Suriname op in 1 juli 1863 nam de behoefte toe aan nieuwe arbeids­krachten op de plantages. Er werd veron­der­steld dat de voormalige tot slaaf­ge­maakten in mindere mate bereid zouden zijn, al was het tegen een loon, om op de plantages te blijven werken. Dat wezen de ervaringen in de naburige Britse koloniën Guyana en Trinidad uit. Daar waren na de afschaffing van de slavernij Indiase contract­ar­beiders ingeschakeld; zij bleken bovendien bereid dit werk tegen een gemiddeld lager loon naar tevre­denheid te verrichten. In Suriname wilden de plantage-eigenaren daarom ook Indiase contract­ar­beiders inscha­kelen om de plantage-economie te redden van de ondergang. Aanvankelijk wilde de Nederlandse overheid de verant­woor­de­lijkheid voor de inscha­keling van Hindostaanse contract­ar­beiders niet op zich nemen, maar dat overlaten aan de plantage-eigenaren. Na druk van verschil­lende kanten was de Nederlandse overheid bereid in 1870 een zogeheten traktaat te sluiten met de Britse regering. In het immigra­tie­traktaat –ook wel ‘koelie­traktaat’ genoemd – bestaande uit 27 artikelen werden ondermeer de rechten en plichten van de Hindostaanse contract­ar­beiders en hun werkgevers – de zogeheten huurders – geregeld. Echter pas na drie jaar, namelijk op 4 juni 1873 arriveerde de eerste lichting Hindostaanse contract­ar­beiders met het schip Lalla Rookh in Suriname; zij werden op 5 juni 1873 ontscheept te Fort Nieuw-Amsterdam. Wij gebruiken de term Hindostaanse contract­ar­beiders als het Suriname betreft en Indiase contract­ar­beiders voor degenen die in de andere koloniën terecht­kwamen. De vraag naar arbeids­krachten op de Surinaamse plantages is dus de belang­rijkste reden geweest voor Hindostaanse immigratie naar Suriname.

Arbeidscontracten van vijf jaar

Er is lang onder­handeld tussen de Nederlandse en Britse regering – India was toen een kolonie van Groot-Brittannië – om Hindostaanse contract­ar­beiders te mogen werven en te werk te stellen als tijde­lijke arbeids­krachten. Zij waren immers Britse onder­danen en hadden recht op speciale bescherming. Daarom werd een Britse consul in Suriname aange­steld. De Hindostaanse contract­ar­beiders kregen een arbeids­con­tract van vijf jaar met recht op gratis terugkeer naar India. Het afgesproken dagloon was 60 cent voor eersteklas arbeiders en 40 cent voor tweedeklas arbeiders en vrouwe­lijke arbeiders. Er werd uitgegaan van vijf dagen per week zeven uur werk op het veld of tien uur in de fabriek. Er werd tevens van uitgegaan dat dit loon niet alleen voldoende was om in hun levens­on­derhoud te voorzien, maar ook om een deel te kunnen sparen om na vijf jaar dit spaargeld mee te kunnen nemen naar India. Als dat niet het geval was, dan was het immers niet zinvol om in Suriname te komen werken en na vijf jaar terug te keren naar India. Een ingewik­kelde infra­structuur werd opgetuigd analoog aan de werving voor de Britse koloniën. In de havenstad Calcutta werd een agent­schap ingericht dat de werving en selectie van de Hindostaanse contract­ar­beiders op zich nam. In Suriname werd het Immigratiedepartement onder leiding van een zogeheten Agent-Generaal der Immigratie verant­woor­delijk voor het wel en wee van de Hindostaanse contract­ar­beiders.

Vrijwillig

De (Nederlandse) overheid was dus verant­woor­delijk voor de Hindostaanse contract­ar­beiders. Zij tekenden vrijwillig een contract met de Nederlandse overheid. Natuurlijk begreep niet iedereen het contract en is een kleine groep misleid. Maar de overgrote meerderheid heeft het contract ‑vaak met een duimafdruk- vrijwillig onder­tekend en zich verplicht om vijf jaar in Suriname te werken. Anders zou de Nederlandse overheid niet zoveel moeite doen en geld inves­teren om deze arbeiders te rekru­teren en naar Suriname over te brengen. De plantage-eigenaars waren de huurders van de Hindostaanse arbeiders; zij betaalden de lonen. De overheid was verant­woor­delijk voor de huisvesting en de gezond­heidszorg. Deze huurders betaalden van tevoren globaal vijf achtste (5/8) van de aanvoer- en terug­voer­kosten. Er werd dus een behoorlijk bedrag – gemiddeld ongeveer f 400 – geïnves­teerd per Hindostaanse contract­ar­beider. Daarom werd men bij weigering om arbeid te verrichten conform het arbeids­con­tract gestraft op grond van de zogeheten poenale sanctie. Werkweigering om ongeldige redenen werd als contract­breuk beschouwd; er volgde niet een civiel­rech­te­lijke, maar een straf­rech­te­lijke sanctie. Zogeheten ommegaande rechters –zij bezochten de Surinaamse districten- behan­delden de ingebrachte klachten over de contract­ar­beiders. Als men de opgelegde boete niet betaalde of kon betalen kreeg men gevan­ge­nis­straf. In sommige gevallen zijn veroor­deelde contract­ar­beiders zelfs dagenlang gevangen gezet in kromboeien. Het gebruik van de Poenale Sanctie nam echter in de loop van de tijd af.

Investering

De Hindostaanse contract­ar­beiders waren dus een inves­tering van de plantage-eigenaren en de Nederlandse overheid die rendement moest opleveren na vijf of tien jaar – dus na een tweede contract­pe­riode. Het is tegen deze achter­grond dat wij de maatre­gelen en behan­deling van de Hindostaanse contract­ar­beiders moeten bezien. Het was zaak om zo streng mogelijk te selec­teren en zo gezond mogelijke arbeiders te trans­por­teren die in het ‘moordende tropische klimaat’ in Suriname optimale arbeids­pres­taties moesten leveren. Vooral het verbouwen van suiker en in mindere mate cacao, koffie, bananen en katoen op de plantages vereiste een goede licha­me­lijke conditie. Het was dus niet zozeer vanwege humaniteit dat zo optimaal mogelijke medische voorzie­ningen tijdens het transport naar Suriname en op de plantages werden ingericht, maar vanwege het streven naar rendement! Hoge sterfte en ontevre­denheid uitmondend in onwil om te werken droegen immers niet bij tot het beoogde rendement.

De Brits-Indische contract­ar­beiders werden gaandeweg een etnische groep. Zij noemden zich vaak Kalkatiyá’s of Kantrákis, referend aan de vertrek­haven Calcutta of het arbeids­con­tract. Daarmee benadrukten zij het gemeen­schap­pe­lijke aspect en niet de onder­linge verschillen. Tegen het eind van contracttijd omstreeks 1920 werd de term Hindostanen (Hindostani) steeds meer gangbaar. Ondanks de onder­linge verschillen werden zij door de rest van de Surinaamse bevolking ook als één groep beschouwd en op tot op zekere hoogte als ‘koelies’ gedis­cri­mi­neerd en soms als indringers beschouwd. De term koelie(-arbeider) werd toentertijd regel­matig gebruikt voor de Hindostaanse contract­ar­beider, meestal zonder de negatieve conno­tatie die het woord naderhand kreeg.

Drie fasen

Gedurende de lange periode van 48 jaar was er sprake van een ‘vloeiende’ situatie, die wij globaal in drie fasen hebben ingedeeld. Er stroomden Hindostanen in uit India en er gingen Hindostanen na uitdiening van hun contract terug naar India. Voorts vestigden zich steeds meer uitge­dienden –degenen die hun contract­pe­riode hadden voltooid- in Suriname. Er werden ook kinderen geboren (de tweede generatie) en anderen bezweken op de plantages. In de pioniersfase (1873–1889) ‑de eerste fase-moesten de contract­ar­beiders het met elkaar rooien en waren de voorzie­ningen slechter. In de groeps­vor­mingsfase (1890–1902) ‑tweede fase- waren de voorzie­ningen verbeterd en vond steeds meer groeps­vorming plaats. Ook omdat er zich steeds meer uitge­dienden vestigden in Suriname en het aandeel van de tweede generatie groter werd en een deel volwassen was geworden. De jonge vrouwen geboren in Suriname werden, al dan niet gedwongen, de echtgenote van alleen­staande (veelal oudere) mannen uit India. De bekende gezegde Burhuwá hai ghare (is de oude man thuis) die vooral jonge Hindostaanse vrouwen vaak met enige humor bezigden ‑wanneer zijn infor­meerden naar de echtgenoot- heeft hiermee te maken.

In de klein­lan­bou­wersfase (1903–1920) ‑de derde fase – werd de meerderheid van de uitge­dienden klein­land­bouwer in Suriname. Vooral als produ­centen van voedsel (met name rijst) waren zij een onmisbaar deel van de Surinaamse samen­leving geworden. En aan het einde van de contracttijd omstreeks 1920 vormden zij al bijna een kwart van de Surinaamse bevolking.

Werving
Over de werving en selectie van de Hindostaanse contract­ar­beiders in India zijn vaak onjuiste beelden ontstaan. De werving en selectie vonden als volgt plaats in Noord-India, in het bijzonder in de staten Uttar Pradesh en Bihar. Het Suriname-agent­schap te Calcutta ontving vrijwel jaarlijks bestel­lingen uit Suriname om Hindostaanse contract­ar­beiders te werven en te selec­teren. Er werd tevens een hoofd­depot (Suriname depot) ingericht in het haven­gebied Garden Reach bij de Hooghlyrivier waar de schepen aanmeerden om de contract­ar­beiders in te schepen. De emigratie-agent in Calcutta gaf opdrachten aan zogeheten subagenten in de verschil­lende steden om de werving ter hand te nemen. De subagenten hadden subdepots in deze steden waar de poten­tiële contract­ar­beiders werden opgevangen. Voor Suriname waren in de staat Bihar in de steden Patna en Muzafferpur subdepots en in de staat Uttar Pradesh in Benares, Allahabad, Ghazipur, Mathura, Gorakhpur, Fyzabad, Kanpur en Bast. De subagenten schakelden legale wervers in. Deze wervers kregen jaarlijks een vergunning en droegen een herken­nings­teken – een badge (een soort penning). Er waren namelijk misstanden bij de werving. Mensen werden soms misleid en in sommige gevallen zelfs gekidnapt. Dat werd breed uitge­meten door de tegen­standers van de contract­arbeid. Met behulp van strenge wetten met betrekking tot de emigratie – en de wetten werden steeds strenger – trachtte de Brits-Indiase regering de misstanden te bestrijden. De wervers namen deels zelf de werving ter hand. Maar zij schakelden ook illegale wervers in. 

Arkathyá’s

Bekend en berucht werden de zogeheten arkáthi’s. Deze illegale wervers zagen hun kans schoon om voor een paar roepies –dat was toen gelijk aan het maandloon van een arbeider in India – een poten­tiële contract­ar­beider te werven en te motiveren om te emigreren naar Suriname. Zij hebben mensen soms misleid door al te mooie verhalen op te hangen over het werk en het leven in de koloniën. Maar er waren ook andere illegale wervers zoals duffadárs (hande­laars in aandelen), caukidárs (wijkmeesters in steden) en caprási’s (bewakers/boodschappers). Iedereen probeerde geld te verdienen en poten­tiële contract­ar­beiders af te leveren bij een subdepot om direct bij de legale werver hun vergoeding te incas­seren. Om het risico te vermin­deren op uitval tot en met de inscheping in Calcutta was echter een geraf­fi­neerd betalings­systeem ingesteld. De legale wervers en subagenten kregen betaald naar rato van het aantal ingescheepten. Het was dus zaak om vooral gemoti­veerde personen te werven en zo streng mogelijk te selec­teren. Niettemin was er sprake van uitval om uiteen­lo­pende redenen. De totale uitval in het hoofd­depot onder poten­tiële Hindostaanse contract­ar­beiders tussen 1873 en 1916 bedroeg 11.291 personen oftewel 21,57%. De overige uitval (groten­deels in de subdepots) bedroeg 6.644 personen oftewel 12,7%. Er zijn in totaal zijn 52.330 emigranten voor Suriname geworven en uitein­delijk zijn er 34.304 ingescheept. Dat wil zeggen dat ruim een derde (34%) van degenen die waren geselec­teerd voor Suriname deze kolonie niet hebben bereikt. De belang­rijkste redenen voor deze uitval was dat men naderhand op medische gronden werd afgekeurd of ongeschikt bevonden om gedurende vijf jaar zware fysieke arbeid te verrichten en/of een maanden­lange zeereis te doorstaan. Maar er vond ook desertie plaats (men had achteraf spijt van de beslissing) of werd teruggehaald/succesvol geclaimd door familie –vaak betrof het jonge mannen.

Verwarring

In het Nederlandstalig gebied is sprake van een verwarring over de legale wervers die werden ingeschakeld. De onder­zoeker Bhagwanbali maar ook De Klerk (1953) en anderen hebben het onder­scheid tussen de legale wervers en de arkathiyá’s (illegale wervers), niet of onvol­doende gemaakt. Ten onrechte is het beeld ontstaan dat de arkathiyá’s legale wervers waren en bijna alle contract­ar­beiders zouden hebben geworven. Sterker nog: dat ze de meeste Hindostaanse contract­ar­beiders zouden hebben misleid (bharmáe deis). In mijn uitge­breide studie heb ik aange­toond dat het onder­scheid tussen legale en illegale wervers zeer belangrijk was. De legale wervers moesten zich houden aan de wet, anders raakten zij hun jaarlijkse vergunning kwijt. De arkathiyá’s leverden de poten­tiele contract­ar­beider af bij de legale wervers en ontvingen hun betaling. De legale werver bracht de poten­tiële contract­ar­beiders naar de cutcherry (lokaal bestuurs­kantoor annex rechtbank). Daar onder­te­kende de poten­tiele contract­ar­beider (met een duimafdruk) een (voorlopig) arbeids­con­tract, nadat hij/zij had bevestigd bij de (assistent-)magistraat uit vrije wil te emigreren. Dan pas werd geïnves­teerd in deze contract­ar­beider. In het subdepot kreeg de contract­ar­beider voeding, medische zorg en huisvesting in afwachting van de reis naar Calcutta.

Mythe van misleiding

Veel contract­ar­beiders die achteraf ontevreden waren met hun keuze voor emigratie naar Suriname hebben de zogeheten arkathiyá’s verweten dat zij door hen zijn misleid. Uit rapporten van onder­zoekers die toentertijd veldwerk hebben gedaan in India blijkt dat er wel misleiding is voorge­komen, maar die was niet de voornaamste reden voor emigratie. Ook de toonaan­ge­vende onder­zoeker Hugh Tinker noemde in zijn boek uit 1974 getiteld A New system of Slavery: The Export of Indian Labour Overseas 1830–1929 (London: Oxford University Press) de contract­arbeid als een nieuw systeem van slavernij heeft geduid, geeft slechts enkele voorbeelden van misleiding. In het bijzonder met betrekking tot Suriname zouden velen zijn misleid omdat men het land Suriname heeft vertaald als Sri Ram desh (verheven land van Rama). De associatie werd gelegd met het heilige land van de hindoe­godheid Rama. Arkathiyá’s zouden hebben beweerd dat men in dit land uit gouden schalen zou eten en uit gouden bekers water zou drinken. Het verhaal over Sri Ram desh is doorverteld en is een eigen leven gaan leiden. Het fungeerde als een goed excuus en ratio­na­li­satie voor de emigratie uit India. De meeste Hindostaanse contract­ar­beiders waren immers niet zo naïef om dit verhaal te geloven. Bovendien heeft de emigratie naar Suriname 44 jaar geduurd. Er werd in de gebieden waar de meeste Hindostaanse contract­ar­beiders van afkomstig waren, namelijk de staten Uttar Pradesh en Bihar, vaak gesproken over de emigratie en er werden verhalen verteld over de koloniën. Er waren ook terug­keerders die infor­matie gaven en sommigen keerden na ontluis­te­rende ervaringen in India terug naar de koloniën i.c. Suriname. Anderen gingen terug om familie en vrienden mee te nemen naar de koloniën.

Antipropaganda

Voorts waren er allerlei enge verhalen over de koloniën in omloop; dat men in een hel (narak) terecht zou komen. Of dat men zijn kaste zou verliezen als men de kálá páni (het zwarte water, de zee dus) had doorkruist en niet meer zou worden geaccep­teerd in India bij terugkeer. Ook dat men onder dwang werd bekeerd tot het chris­tendom en gedwongen werd rundvlees en/of varkens­vlees te eten. Of dat men werd vermoord en dat er vervolgens olie werd geperst uit je hoofd (mimiái ke tel). Ondanks deze antipro­pa­ganda besloten velen toch te vertrekken uit hun geliefde India (janmabhumi).

Ten slotte: als de belofte over Sri Ram desh de belang­rijkste reden was voor de emigratie van Hindostaanse contract­ar­beiders naar Suriname, dan moet worden aange­toond hoe het komt dat tiendui­zenden mensen naar andere koloniën zijn gemigreerd. En ook nog vóór 1873, want men kon de term Sri Ram desh immers niet gebruiken voor de andere koloniën. Kortom: het verhaal over misleiding is groten­deels een mythe. Wij hebben aange­toond in de uitge­breide studie dat slechts een heel klein deel van de contract­ar­beiders is misleid.

Pull en pushfac­toren

Het blijkt dat er uiteen­lo­pende redenen zijn geweest om te emigreren van India naar Suriname. Deze kunnen worden onder­ver­deeld in pull- en pushfactoren. De pullfac­toren waren onder meer dat men als arbeider het veelvoudige aan loon zou kunnen verdienen: 12 anná’s (60 cent) per dag tegen een loon van 1 tot 2 anná’s in India. En dat men gedurende vijf jaar werk had, geld kon sparen en gratis terug kon keren naar India. Bovendien kreeg men gratis voedsel, kleding en gezond­heidzorg in India na de werving. Ook het transport naar Calcutta (met de trein!) en de zeereis naar Suriname was gratis. Er waren ook succes­volle terug­keerders uit de koloniën en er werd ook geld en brieven gestuurd naar familie in de dorpen vanuit de koloniën.

Naast deze pullfac­toren waren vooral de pushfac­toren van belang. Allereerst hadden vooral de lagere klassen en kasten in India een zeer armoedig bestaan. Vaak heerste er hongersnood door allerlei jaarlijks terug­ke­rende natuur­rampen, zoals droogte en overstro­mingen. Velen hadden schulden en werden uitgebuit en onder­drukt door landheren (zamindárs) en hun handlangers. Tevens had het Britse koloniale systeem en vernie­tiging van textiel­in­du­strie bijge­dragen tot een grote toename van de armoede.

Familieomstandigheden

Daarnaast zijn velen ook gevlucht vanwege familie­om­stan­dig­heden. Hindoeweduwen die werden verstoten en onheus bejegend en vrouwen die werden onder­drukt hebben gekozen voor emigratie. Jongere broers mochten niet eten voordat de oudere broers hadden gegeten. De stamvader van liefst vier Hindostaanse families waren jongere broers die deze regel hadden overtreden en daarom zijn gevlucht uit India, zo blijkt uit mijn onderzoek. Anderen hebben hun schoon­zuster (bhauji) verleid of de schoon­zuster is uit eigen beweging gevlucht vaak vanwege onder­drukking door de schoon­fa­milie. Er zijn ook crimi­nelen geëmi­greerd naar Suriname. Overigens met toestemming van de autori­teiten, omdat men meende dat door betere levens­om­stan­dig­heden zij fatsoen­lijke burgers konden worden. Al met al waren er respec­tabele redenen om te emigreren, verge­leken met de situatie in India. Men kon een beter bestaan verwerven in de koloniën en vooral met gespaard geld terug te keren naar India. Velen en vooral jonge­mannen zijn stiekem vertrokken en hebben bij rekru­tering valse namen opgegeven. Het zij met nadruk vermeld: een groot deel van de gerekru­teerden was al buiten hun dorpen op zoek naar werk en voeding. Men is niet zoals soms ten onrechte wordt gedacht in de kraag gegrepen en met gebruik van dwang naar Suriname en andere koloniën gezonden.

Schorsing

De Hindostaanse immigranten zijn over het algemeen zwaar geselec­teerd. Velen kwamen niet in aanmerking voor het zware werk op de plantages. Wij hebben al gecon­sta­teerd dat na de werving een derde alsnog is uitge­vallen en niet ingescheept voor Suriname. Tegen het einde van het Staatstoezicht in Suriname (1 juli 1873) was de vraag naar arbeids­krachten heel hoog. Daarom hebben binnen één jaar – tussen juni 1873 en mei 1874 – liefst acht schepen bijna 4.000 Hindostaanse contract­ar­beiders naar Suriname overge­bracht. Zij werden tewerk­ge­steld op verschil­lende plantages. Een aanzienlijk deel bezweek echter; in het begin waren er bijna 20% sterf­ge­vallen. Dit was te wijten aan allerlei (tropische) ziekten, slechte huisvesting en ontoe­rei­kende gezond­heids­voor­zie­ningen. Maar ook de haastige selectie in India was hier debet aan. De Britse consul adviseerde daarom eind 1874 om de emigratie naar Suriname te schorsen. Deze schorsing werd na een paar jaar opgeheven nadat betere huisvesting (de zogeheten koelie­wo­ningen) en gezond­heids­voor­zie­ningen waren gerea­li­seerd. Onder meer werd de genees­kundige school opgericht die ervoor heeft gezorgd dat er genees­heren werden opgeleid in Suriname; dit heeft bijge­dragen tot een relatief goede gezond­heidszorg.

Grote variatie

Na de schorsing werd de selectie in India beter. Niettemin zijn er niet uitsluitend land(bouw)arbeiders naar Suriname geëmi­greerd. Vooral in het begin van de emigratie lukte het niet gemak­kelijk uitsluitend land(bouw)arbeiders te rekru­teren, maar door de tijd heen lukte dat steeds beter. Vooral in de twintigste eeuw waren de werving en selectie sterk verbeterd. Door veran­dering van kleding en een valse naam of kaste op te geven, wisten velen die niet afkomstig waren uit de landbouw, alsnog te bewerk­stel­ligen dat zij werden geselec­teerd voor contract­arbeid. In principe werden Brahmanen (leden van de pries­ter­kaste) niet geselec­teerd. Niettemin was ongeveer 5% van de Hindostaanse emigranten van Brahmaanse afkomst; zij waren vaak verarmd in India. Er zijn ook Brahmaanse weduwen geëmi­greerd en een heel kleine groep Brahmanen is als priesters geworven en sommigen als sardár (voorman). Velen hebben Thákur (behorend tot de Chattri kaste, de tweede kaste) opgegeven en hebben later in Suriname hun kaste weer gewijzigd. Het is denkbaar dat anderen zich ten onrechte als Brahmaan (de zogeheten ‘Bootbrahmanen’) hebben laten inschrijven in Suriname. Anderen hebben singh achter hun naam geplaatst en zijn daardoor in de kasten­hi­ë­rarchie gestegen. Er zijn zowel personen van lage kasten en kaste­lozen als middel­kasten geëmi­greerd. Globaal behoorde twee vijfde tot de middel­kasten – veelal landbouwers – en bijna twee vijfde tot de lage kasten en kaste­lozen. Ongeveer een vijfde behoorde tot de hogere kasten.

Hindoe-moslim­re­laties

Door de kleine aantallen zijn er relaties ontstaan tussen verschil­lende kasten, waaronder huwelijken. Ook zijn er kinderen geadop­teerd die de kaste hebben gekregen van hun geadop­teerde ouders. Het kasten­stelsel heeft gaandeweg veel van zijn betekenis verloren. In India werd gesteld dat degene die de zee (kálá páni) had doorkruist zijn kaste had verloren, dus een kasteloze was geworden.

Ongeveer 17% was moslim. Veel moslim­mannen namen ‑mede vanwege de kleine aantallen- hindoe­vrouwen als echtgenote, die vaak moslim werden. De relatie tussen de hindoes en moslims was tijdens emigratie en in de contract­pe­riode vrij harmo­nieus. Er was een regeling dat er op 100 mannen 40 vrouwen (28,6%) moesten meegaan met elke scheepstransport. Bijna een derde van Hindostaanse contract­ar­beiders was vrouw. Een derde was getrouwd en tweederde was alleen­staand. De alleen­staande vrouwen waren vaak weduwen, vrouwen die vanwege familie­pro­blemen waren wegge­lopen of verstoten. Maar er zijn ook danse­ressen en enkele prosti­tuees gemigreerd naar Suriname.

Ongeveer 10% van de emigranten waren kinderen. Ruim tweederde was man en de meerderheid van de mannen was alleen­staand. De meerderheid had een leeftijd tussen de 18 en 35 jaar. Er zijn dus geen ouderen gemigreerd. Bovendien was men afkomstig uit vele dorpen en steden van India. Al met al was er sprake van een grote variatie in kenmerken. Ondanks deze diver­siteit moest men met elkaar samen­leven en samen­werken. Dat is door de tijd heen uitgemond in een sterke etnische identiteit en een Hindostaanse cultuur gebaseerd op de Indiase culturele heritage.

Calan

In India werden al inten­sieve banden gesmeed. Nadat er voldoende gerekru­teerden waren in een subdepot reisde men in een groep –een zogeheten calan – onder begeleiding van een caprási (een soort profes­si­onele boodschapper) of een durwan (bewaker) met de trein naar de havenstad Calcutta waar het Suriname-hoofd­depot zich bevond. In het hoofd­depot volgde opnieuw een medische keuring en werd nogmaals gevraagd door de beschermheer der emigranten of men uit vrije wil het arbeids­con­tract was aangegaan. In principe kon men zich ter plekke alsnog terug­trekken als men was misleid of spijt had gekregen van de eerdere beslissing. Ook werden regel­matig jonge­mannen die stiekem van huis waren vertrokken, geclaimd door hun familie. Sommigen hebben zich laten werven om een gratis reis naar Calcutta te kunnen maken. In Calcutta aange­komen deser­teerden zij vervolgens. Het arbeids­con­tract werd definitief gemaakt, nadat men nogmaals akkoord (rázi he ) was gegaan. Daarna werd men voorbereid voor de maanden­lange reis naar Suriname. Er was bijvoor­beeld dagelijks appèl in de ochtend, waarbij iedereen werd geïnspec­teerd. Nogmaals: het was niet in het belang van de Nederlandse overheid om te inves­teren in mensen die onwillig waren of die zouden zijn gedwongen om te emigreren. Immers, zij zouden zich gaandeweg terug­trekken en dat leverde alleen maar verlies op. Bovendien waren er strenge Indiase wetten. Er zijn natuurlijk uitzon­de­ringen en er zijn enkele juridische zaken geweest met betrekking tot kidnapping en misleiding. Maar op de bijna een half miljoen contract­ar­beiders die naar het Caraïbisch gebied zijn geëmi­greerd zijn dat verwaar­loosbare aantallen. Als er een voldoende aantal Hindostaanse emigranten was voor een scheeps­lichting werd men ingescheept voor de zeereis. In het subdepot in de verschil­lende steden hadden velen als lotge­noten al inten­sieve banden met elkaar gesmeed (dipu bhái en dipu bahin). Vóór de inscheping volgde een finale (medische) keuring. Men kreeg onder meer kleding, een tinnen bord, een aarden lota (drink­beker) en een kleine water­con­tainer evenals een buidel (gathari) om deze en de eigen spullen in te bewaren.

Lange zeereis

Het contract­ar­beidsysteem bestond al sinds 1834. Vergeleken met koloniën als Mauritius en Guyana hebben de Hindostaanse contract­ar­beiders het relatief beter gehad. Omdat zij aan het eind van de negen­tiende en begin twintigste eeuw zijn geëmi­greerd toen vooral de voorzie­ningen op de schepen steeds beter werden. Er zijn vooral (ijzeren) zeilschepen gebruikt voor de trans­porten en vanaf 1907 alleen maar stoom­schepen. Sommige schepen hebben meerdere malen emigranten naar Suriname overge­bracht en hebben terug­keerders meege­nomen naar India. De zeereis ging om het continent Afrika heen en de woeste Kaap de Goede Hoop moest worden óverwonnen ‘. Vervolgens werd richting Suriname gekoerst; in de meeste gevallen werd een tussenstop gemaakt bij het eiland St. Helena om water en vers voedsel in te slaan. Er werd dus ook een koude streek doorkruist. De zeereis naar Suriname duurde in de begin­pe­riode met de zeilschepen maar liefst drie maanden. Met de stoom­schepen die veel comfor­ta­beler waren, werd de reis verkort tot ongeveer een maand. Wat betreft voorzie­ningen op de schepen waren er allerlei regelingen getroffen, bijvoor­beeld over de minimale ruimte waarover iedere emigrant moest beschikken en de afscheiding van alleen­staande mannen van alleen­staande vrouwen. Er was een goed opgezet medisch regime en voedings­systeem. De kapitein, de scheepsarts en het scheeps­per­soneel kregen een extra premie als er zo weinig mogelijk ziekte en sterf­ge­vallen waren. Er is gemiddeld genomen over de 64 trans­porten een relatief lage sterfte geweest van 2,1%; op de zeilschepen 2,6% en op de stoom­schepen 1,2%. Er zijn ook kinderen geboren tijdens deze trans­porten; die moeten worden bijgeteld bij de emigranten. En er zijn ook een honderdtal vrije emigranten meege­komen naar Suriname. Het is overigens opmer­kelijk dat er zich hoogst zelden een scheepsramp heeft voorgedaan tijdens de 64 trans­porten. Wel heeft in 1884 het stoom­schip Peshwa schip­breuk geleden en moest men in Sri Lanka wachten; daarna is de lichting emigranten met het stoom­schip Laleham naar Suriname overge­bracht. 

Traumatische ervaring

De lange zeereis was zwaar; de meesten hadden nauwe­lijks een idee van de afstanden tussen conti­nenten. Vaak werd gezegd dat men zeven zeeën doorkruiste (sát samunder pár). Hoewel er was gezorgd voor ontspanning, zoals muziek, zang en spelletjes, was de maanden­lange reis voor velen een trauma­tische ervaring. Tijdens de zeereis werden de onder­linge banden inten­siever en allerlei verschillen minder relevant. Hindostanen van een scheepstransport beschouwden elkaar als jaháji bhái en jahaji bahin (scheeps­broeder en scheeps­zuster). Deze jaháji band is in Suriname lange tijd intact gebleven; men zocht elkaar regel­matig op en hielp elkaar. Het was een soort familie geworden, omdat de meesten – als eenlingen – geen familie hadden in Suriname.

Zoals gezegd werd het transport steeds beter door de doorge­voerde verbe­te­ringen en door veran­de­ringen in de trans­port­tech­no­logie, zoals het gebruik van stoom (ook voor de water­zui­vering en het koken) en later van elektrische lampen. De Hindostaanse contract­ar­beiders die in de derde fase naar Suriname zijn gekomen, hebben een veel kortere reis gemaakt dan de pioniers. De pioniers zijn meestal bijna vier maanden onderweg geweest. Bij de drie maanden op het schip moet namelijk het verblijf in het subdepot en in het hoofd­depot in Calcutta worden opgeteld. De pioniers hebben de volgers (behorend tot de tweede fase) en de nakomers (behorend tot de derde fase) opgevangen in Suriname.

Met dank aan Radjin Thakoerdin voor alle onder­steuning.