Nederlanders van nu – en ook delen van de Surinaamse gemeenschap in Nederland – zijn zich er niet van be­wust dat er gedurende de koloniale geschiedenis ook arme Nederlanders naar Suriname werden overge­bracht om onder erbarmelijke omstandigheden land­bouw te bedrij­ven. Rond 1840 waren er in Nederland al discussies over de afschaffing van de slavernij in de overzeese koloniën. De vrees was dat na de afschaffing de plantage- economie ineen zou storten. Groot-Brit­tannië had de slavernij in 1833 afgeschaft en Frankrijk volgde in 1848. Nederland ging er pas in 1863 toe over. Daaraan vooraf­gaand werden al plannen bedacht hoe de landbouw­economie van Suriname op peil te houden. De contract­arbeid van de Chinezen (1853-1874), Brits-Indiërs (1873-1921) en Javanen (1890-1930) bood een oplossing. Maar nog daarvoor waren er in Nederland ook andere ini­tia­tieven, namelijk een koloni­satie­poging van Neder­landse boeren (1845-1853) door dominee Arend van den Brandhof.

Eminente Surinaamse historicus André Loor (1931-2013). Foto: Hindorama

Het vertrek van de Nederlandse boeren kwam niet zomaar uit de lucht vallen. Grote delen van de Nederlandse plattelands­bevolking werden geteisterd door mislukte oogsten, werkloos­heid en bittere armoede. Hiernaast was kinderarbeid eerder regel dan uitzondering en als men al werk had, ging men gebukt onder onmenselijk lange werktijden. [….]

Toen de kolonisten arriveerden was dokter Tydeman getuige van hun komst. Deze arts kende Voorzorg goed en hij maande de predikant al meteen om voor voldoende begraafplaatsen te zorgen. Van alle door de regering gedane beloften bleef geen spaan heel. […]

Men begon met het overbrengen van de huishoudens [van Voorzorg] naar Groningen. Daar ging gelukkig alles beter. Er werden huizen gebouwd door de overlevenden en de nieuw aangekomen boeren, met hulp van slaven die het gouvernement aan hen ter beschikking had gesteld. Dit was zeer uniek voor het Suriname van toen, slaven en vrijen die gezamenlijk dezelfde arbeid verrichtten. Er kan gezegd worden dat dit een eerste stap was naar de integratie van de Nederlandse boeren in de Suri­naamse samenleving.

(Uit: interview met André Loor in het Surinaamse magazine Parbode, 9 november 2007)

Op vrijdag 20 juni 2025 is het 180 jaar geleden dat de eerste Nederlandse boeren in Suriname arriveerden. De dag is eenmalig uitgeroepen tot een nationale vrije dag. De Stichting Sranan Boeroe (SSB) heeft een grootse herdenking en viering gepland. Er zullen vele activiteiten plaatsvinden in het district Saramacca, waar de boeren werden gevestigd, waaronder een kranslegging, een wandelloop van 5 km, de presentatie van een fotoboek en de overhandiging van een herdenkingsmunt aan de president van Suriname.

In Nederland is de Stichting Boeroe Kon Makandra (BKM) actief. Deze viert dit jaar haar 20-jarig bestaan. Op de website van BKM www.boeroes.nl is uitgebreide informatie over de Nederlandse Boerengemeenschap van Suriname te vinden. Hieronder volgt een korte schets van de geschiedenis van deze bijzondere groep, die zich uit barre omstandigheden heeft omhooggewerkt tot een welvarende gemeenschap in Suriname.

* * *

Het BKM bestuur v.l.n.r. Frank Veldhuizen, Gerbrand van Brussel, Paul Droog, Steven van Ravenswaay en Ricardo Loor (voorzitter) Foto: BKM

1845-1853: DE NEDERLANDSE BOERENKOLONISATIE IN SURI­NAME

Ricardo Loor

Het initiatief voor de Boerenkolonisatie medio 19e eeuw kwam van de hervormde dominee Arend van den Brandhof (1793-1863). In Nederland heerste grote armoede en hij bedacht dat arme Nederlandse boeren in Suriname landbouw konden gaan bedrijven. De Nederlandse regering stond positief tegenover dit kolonistenproject. Een nieuwe groep van zelfstandige, kleine boeren in Suriname zou kunnen helpen de landbouweconomie in stand te houden. Met steun van de regering in Den Haag emigreerde een aantal families uit hoofdzakelijk Midden-Nederland (Utrecht, Gelderland) naar Suriname. Later kwam er ook een aantal uit Groningen en Friesland bij.

Het project bleek geen succes. Sterker nog, het begin verliep desastreus. Er was van de beloofde voorberei­dingen (huizen, vee, gereedschap, deels beplante landbouwgrond) amper iets geregeld. De gekozen locatie Voorzorg aan de Saramaccarivier was voor de opzet ook geen geschikte plek: zeer drassig. In de eerste zes maanden na aankomst overleed de helft van de kolonisten door een uitgebroken epidemie. Men ging toen uit van tyfus. Een veel later onderzoek door prof. dr. J. van Dissel (in 2012 gestart met dr. R. de Vries) heeft echter uitgewezen dat het om bacillaire dysenterie ging, iets wat met voldoende schoon drinkwater te voorkomen was geweest. In 1853 werd de kolonisatie formeel als mislukt bestempeld. Gedurende de achtjarige periode emi­greer­den er in totaal 393 personen, van wie 63 terugkeerden naar Nederland. De nakomelingen van deze kolonisten worden in Suriname Boeroes genoemd. Zij vormen een van de kleine bevol­kings­groepen. Hun aantal bedraagt momenteel zo’n 1100 personen in Suriname en 3000 in landen als Nederland, Canada en de VS.

Vier kolonisten Foto: BKM

Het plan van dominee Arend van den Brandhof
In 1838 verscheen er een artikel in De Kolonist (een in 1838 opgericht maandelijks Surinaams tijdschrift) van de arts F.H. Hostmann over hoe de “Kolonie uit de Verachterden Staat te Redden”. Daarin pleitte hij voor koloni­satie door Europeanen in Suriname, stellende ‘dat het bestaan der kolonie Suriname, op den duur zonder eene vrije kolonisatie niet eens denkbaar is’. Hij had het over ‘een land, in vruchtbaarheid des bodems slechts met zeer weinige landen te vergelijken’. Dit artikel heeft van den Brandhof waarschijnlijk gemotiveerd om zijn kolonistenproject vorm te geven. Hij vond in twee andere dominees, zijn zwager Dirk Copijn en vriend Jan Betting, medestanders. In 1843 gaf de Nederlandse regering haar goedkeuring aan het project en Betting ging naar Suriname om de voorbereidingen te treffen.

Van den Brandhof was voornemens om de eerste keer met tweehonderd gezinnen naar Suriname te vertrekken. De voorbereidingen daarvoor in Suriname waren echter nog volstrekt onvoldoende. Het kolonistenproject mocht dan wel officieel door de regering in Den Haag zijn goedgekeurd, de lokale Nederlandse vertegenwoordigers zagen er niets in. Sterker, ze zagen het als ondermijning van het prestige en gezag van henzelf en de hele blanke elite als de tot slaaf gemaakten ineens witte Nederlanders zagen zwoegen op het land. Zij verleenden dan ook geen of nauwelijks steun.

De geplande locatie voor de Nederlandse boeren was Voorzorg aan de Saramaccarivier, een voormalige plantage en melaatsenkolonie. De bedoeling was dat Voorzorg gebruiksklaar zou worden gemaakt en dat er vijftig goede woningen zouden worden gebouwd. Kort voor het beoogde vertrek bleek dat er slechts enkele noodwoningen min of meer in elkaar waren getimmerd, dat het land niet was ontgonnen, er geen afwateringsysteem was aangelegd en er geen drinkwaterbron was. Dominee van den Brandhof besloot tegen de adviezen van onder meer Jan Betting in om het emigratieplan toch door te zetten, maar dan met een kleinere groep van vijftig gezinnen. Op 20 juni 1845 legde het schip met de eerste groep kolonisten aan bij Voorzorg.

In 1845 zijn vier schepen aangekomen: De Susanna Maria op 20 Juni, de Noord Holland op 21 Juni, de Antonie en Eugenie op 12 Juli (alle drie te Voorzorg). De Phoenix meerde vanwege de op Voorzorg heersende epidemie bij plantage Mijn Vermaak, ook aan de Saramaccarivier, aan. In 1843 waren de voorbereiders (onder wie dominee Betting en Rijsdijk) op de Wilhelmina aangekomen. Tussen 1846 en 1849 is nog een aantal kolonisten aangekomen.

Op papier zag het er mooi uit.

Traumatische ervaring
Het schip met de eerste kolonisten legde op 20 juni 1845 aan en die datum wordt aangehouden als de Dag van de Boerenkolonisatie. De aankomst in Surinaamse wateren alleen al was een behoorlijk traumatische ervaring. De eerste twee schepen, de Suzanna Maria en de Noord Holland, kwamen al op 11 juni aan voor de kust van Suriname. Er was echter geen loods beschikbaar om de schepen naar de aanlegplaats te leiden. De kolonisten hebben ongeveer tien dagen lang op het schip moeten verblijven alvorens zij konden worden uitgescheept. Na de lange reis nog zo lang in de hitte en felle zon op het schip te moeten wachten, was al een vreselijke ervaring. En daarbovenop kwam de ontgoocheling bij het zien van de plek waar zij, mannen, vrouwen en kinderen, van boord moesten gaan. Onbegaanbaar oerwoud. Moeras. Amper voorzieningen om hen onder te brengen. En dan die muskieten….. Sommigen wilden niet van boord maar hadden geen andere keus dan aan wal te gaan.

Het bleek dat deze eerste groep niet voldeed aan het plan van dominee van den Brandhof. Onder de kolonisten waren weinig boeren en bovendien was de gemiddelde leeftijd vrij hoog. De gedachte was om de kolonisatie te beginnen met jonge gezinnen. Uit onderstaande bevolkings­piramide op datum van aankomst blijkt echter dat de kolonisatie relatief veel oudere personen bevatte en veel kinderen. Ook waren lang niet allemaal bekend met landbouw.

De eerste zorg na aan land gaan was bescherming (onderdak) regelen. Zij gingen daarmee meteen aan de slag met de zeer beperkte middelen die zij hadden. Daarna volgde het klaarmaken van de grond voor het starten van de landbouwonderneming. Ondanks dat de landbouw op een gegeven moment wel wat begon op te leveren, was Voorzorg erg drassig en zeker niet de beste plek daarvoor.

Grafsteen van Anna Sophia Pannekoek Foto: Eric Kastelein

Vanwege de onhy­gië­nische omstandig­heden braken er echter al gauw ziektes uit. Binnen drie weken na aankomst was er zelfs een heuse epidemie (bacillaire dy­sen­te­rie, zoals vrij recent vastgesteld) die binnen zes maanden 184 personen het leven kostte. Gemiddeld 1 persoon per dag. Onder de slachtoffers was ook de vrouw van dominee Van den Brandhof, Anna Sophia Pannekoek. De over­ge­bleven kolonisten trokken langzaamaan van plantage Voorzorg naar Groningen aan de andere kant van de Saramaccarivier, waar ze van de overheid landbouw mochten bedrijven. Daar was tevens veilig bronwater.

Echter, ook Groningen was niet erg geschikt voor landbouw. En als er toch producten konden worden geteeld, was er nauwelijks een afzetmarkt. De enige plaats om producten te kunnen verkopen was Paramaribo, maar dat was twee dagen varen, waardoor de producten niet goed bleven. Ze plantten overwegend bonen (peesjes) maar ook verschillende andere gewassen. De grotere overstap naar Groningen vond na 1848 plaats. De woning die Van den Brandhof voor zichzelf liet bouwen op Groningen, heeft van 1863 tot 2010 dienst gedaan als ambts­woning van de districtscommissaris van Saramacca, maar raakte in verval. Enkele jaren geleden is besloten tot renovatie over te gaan en het pand als museum en exporuimte in te richten.

De renovatie van de voormalige woning van de leider van de Boerenkolonisatie en later ambtstwoning DC Saramacca is bijna voltooid. Foto: Eric Kastelein

In twee aan Van den Brandhof gerichte brieven die op een filatelistische veiling zijn aangekocht door de stichting Boeroe Kon Makandra in Nederland samen met Stichting Sranan Boeroe in Suriname, is te lezen over de gewaagde onderneming. Zo staat in een brief van 1844 vanuit Groningen, waar een voorbereidingsmissie was, naar Nederland: ‘in vele opzigten zal de onderneming bij den aanvang niet meede vallen’. En naderhand in een brief van 1848 vanuit Nederland aan Groningen: ‘Uit de Saramacca luiden de berigten, dat de toestand der kolonisten aldaar minder gunstig is ofschoon de werkzaamheden, althans bij de meesten met vlijt worden doorgezet’. Na het door­drukken van de kolonisatie­poging ondanks alle waar­schuwingen (notabene ook door een van de drie initiatiefnemers) en het bekende verloop van de eerste maanden, kan niet anders dan van grove nalatigheid en onverschilligheid voor het leed van de kolonisten worden gesproken. Nadat de kolonisatie in 1853 formeel als mislukt werd bestempeld, keerde een deel van de kolonisten terug naar Nederland, onder wie Van den Brandhof. Degenen die achterbleven wogen de omstandigheden in Suriname af tegen die in Nederland en zagen blijkbaar kansen op een beter bestaan in Suriname.

Melk op een boerenkar Foto: BKM

Trek naar Paramaribo
Dominee Van den Brandhof had bewust gekozen voor een nederzetting ver van Paramaribo. Hij vond de ‘grote’ stad niet geschikt, naar eigen zeggen te losbandig, voor zijn gelovigen. Na de opheffing van het kolonisatieproject op Saramacca trokken de Boeroes gaandeweg richting Paramaribo, waar ze zich in nabijgelegen plaatsen als Kwatta en Uitvlugt vestigden. Zij deden ook daar aan landbouw en, onder meer vanwege de concurrentie die ze ondervonden van Hindostaanse boeren, specialiseerden zij zich vooral in melkvee. Rond deze plekken is hun vroegere aanwezigheid nog duidelijk merkbaar. Bij de nadere ontwikkeling van die gebieden werden de straten vernoemd naar de kinderen van de Boeroes die daar hun boerderij hadden. Ook zijn er straatnamen die anderszins met deze groep in verband kunnen worden gebracht, bijvoorbeeld de Kolonistenweg. Door toenemende scholing waren de Boeroes richting het midden van de 20^e eeuw langzaamaan ook steeds meer in andere sectoren dan de landbouw te vinden. Onder de volgende generaties zag men zo vaker Boeroes als bijvoorbeeld leerkracht, militair, arts enzovoorts.

Voetbalclub RIVO Boys (Ren In Voor Overwinning) 1959/1960. Foto: BKM

De Boeroes waren Nederlands Hervormd wat nog steeds voor een groot deel geldt. In het midden van de 20^e eeuw was de vereniging VANK (Vereniging van Afstammelingen van de Nederlandse Kolonisten) de plek voor bijeen­komsten, muziek en dans. De Boeroes hielden ook van sport en spel. Voetbal was erg geliefd maar ook spelletjes als kaarten en sjoelen en voor de kinderen knikkeren en zaklopen. Waar de Boeroes in het begin van de twintigste eeuw een redelijk gesloten groep waren, gingen zij met de trek richting Paramaribo al snel op in de grote gemeen­schap en vond vermenging met andere bevolkings­groepen plaats.

Bijdrage aan de samenleving
Ondanks hun kleine aantal hebben de Boeroes in Suriname een cruciale rol vervuld in de landbouw en veeteelt. Na het stopzetten van de proefkolonisatie in 1853 kregen de Boeroes, via de gouverneur van Suriname die zich hun lot aantrok, de kans om aan de rand van Paramaribo een nieuwe start te maken. Hier waren echter ook leningen aan gekoppeld die terugbetaald moesten worden. Ze kregen grond en een boerenwoning in pacht en ontwikkelden zich daar tot een dynamische gemeenschap met gezonde bedrijven, die voor hun agrarische producten in Paramaribo een goede afzetmarkt hadden. In de loop van de 19^de eeuw probeerde men enkele keren de agrarische sector in Suriname verder te ontwikkelen, maar in Nederland was het draagvlak daarvoor gering. De eerdere negatieve berichtgeving omtrent de kolonisatie werkte helaas nog steeds door.

Na 1945 breidde Paramaribo zich snel uit met als gevolg dat de boerenbedrijven daar onteigend werden. Maar de ondernemende Boeroes ontwikkelden toen elders in Suriname nieuwe, grotere agrarische bedrijven en begon­nen steeds meer een rol te spelen in de maatschappelijke ontwikkelingen van Suriname. Enkele bekende Boeroes zijn: Statenlid R.A. Tammenga, historicus André Loor, ministers Rick van Ravenswaay en Albert van Dijk en vakbondsman Jan Veldema.

De Boeroes hebben een verbondenheid op basis van waarden die van generatie op generatie worden door­ge­geven. Volharding, het vertrouwen in eigen kunnen maar zeker ook de kennis van en het respect voor de geschiedenis van de Boeroes zijn factoren die hen verbinden, waar ze ook zijn. En ze blijven het zeggen: ze zijn in de eerste plaats Surinamer. En dan pas een Boeroe. Als teken van waardering voor de Boeroes als volwaardige groep in de Surinaamse samenleving en hun enorme bijdrage daaraan alsmede het verder versterken van de nationale eenheid heeft president Chandrikapersad Santokhi van Suriname op verzoek van de Stichting Sranan Boeroe 20 Juni 2025 als eenmalige nationale feestdag vastgesteld.

Herdenking en viering 75 jaar Boerenkolonisatie Foto: BKM

Herdenking en gedenktekens
In 1920 was er een grote herdenking van 75 jaar Boerenkolonisatie en kregen 48 Boeroes een her­denkings­penning uitgereikt. In datzelfde jaar stuurde het Gouvernement enkele afstammelingen van de boeren­kolonisten naar Nederland voor agrarische scholing die naderhand in Suriname in de praktijk werd gebracht. In 1945 is een monument te Groningen onthuld bij de viering van 100 jaar Boerenkolonisatie ter ere van de vastberadenheid en moed van de Boeroes ondanks de zware tijden die zij hebben doorstaan en waaruit zij zich met veel ijver hebben opgewerkt naar een beter bestaan. In 1995 is een rode kabbes (Andira coriacea) als herdenkingsboom geplant op Groningen. Deze boom werd eerder ook op de boerderijen van de Boeroes geplant.

Gedenksteen met de namen van gestorven kolonisten. Foto: BKM

Bij de begraafplaats waar de eerste kolonisten begraven liggen, werd in 2021 bij de viering van 176 jaar Boeren­kolonisatie een gedenksteen onthuld met de namen van de kolonisten die in de periode 1845 – 1853 op Voorzorg en Groningen zijn overleden. Tegenover de krant de Ware Tijd benadrukte de voorzitter van de Stichting Sranan Boeroe, Erick Rijsdijk, de noodzaak van zo een gedenkteken: “Als Stichting Sranan Boeroe voelden wij ons hiertoe geroepen. Wij hadden nagelaten om de mensen die hier letterlijk gecrepeerd zijn in de modder een gezicht te geven in de samenleving. Wij zijn trots dat we dit alsnog hebben kunnen realiseren.”

Naast andere activiteiten is er elk jaar op 20 juni op Groningen een kranslegging door de Stichting Sranan Boeroe bij zowel de gedenksteen als het monument. In Nederland organiseert de stichting Boeroe Kon Makandra jaarlijks rond 20 juni een kon makandra, een combinatie van een informatieve dag en een bijeenkomst met als doel het onderhouden en bevorderen van contacten tussen Boeroes en sympathisanten.

Ricardo Loor is voorzitter van de Stichting Boeroe Kon Makandra
(stichtingbkm@gmail.com | www.boeroes.nl)

Lees hier meer over het herinneringserfgoed aan de Boeroes.

Dit artikel is mede mogelijk gemaakt door het
Jnan Adhin Instituut (JAI)

Eric Kastelein

Op donderdag 20 juni 1845 komt de bark ss Suzanna Maria met aan boord 112 Nederlandse boe­ren (mannen, vrou­wen en kin­de­ren) aan bij Voorzorg aan de Sara­mac­ca­rivier. De vol­gen­de dag arriveert de bark ss Noord Holland met nog eens 90 kolonisten. Kort daarop volgen de Antonia en Eugenie en de Phoenix. In totaal bereiken 367 Nederlandse boeren Suriname, op zoek naar een nieuw bestaan.

De vestigingsplaats Voorzorg was een voormalige lepra­kolonie, gesticht in 1791 en verlaten in 1823 toen de patiënten werden overgebracht naar Batavia aan de Coppenamerivier. De omstandigheden zijn zo erbarmelijk – moeras, overwoekerde grond, van de 17 woningen waren er negen enigszins bewoonbaar, geen bronwater, geen medische zorg – dat bij het aanzicht ervan de (…) vrouwen en kinderen jammerden en schreiden, de mannen liepen (…) als wanhopenden en woedenden over het dek.

Het is het begin van rampzalige jaren. Hoewel veel kolo­nisten onderdak vinden in de tegenovergelegen voor­malige kazerne Groningen – met veilig bronwater – breekt er een epidemie uit die in deze eeuw wordt vastgesteld als dysenterie. Van de 367 boeren overlijden er binnen een paar maanden 174, waarbij vrouwen en kinderen niet worden ontzien. Acht jaar later zijn er nog 54 mensen over en wordt de kolonie opgeheven.

Het herinneringserfgoed aan deze pioniers is uiteenlopend. Van speciale boeken bij jubilea tot en met de restauratie van de zo belangrijke waterput in Groningen. Een chro­no­logisch overzicht geeft inzicht hoe belangrijk dit erfgoed voor de nazaten en voor Suriname is.

Zilveren jubileum 1870 komt te vroeg
Gesteund door gouverneur Van Raders met grond en soms leningen vertrekken de meeste boeren als snel richting Paramaribo om daar in de omgeving hun landbouw­bedrijven te beginnen. Anderen gingen aan de slag als dagloners. Maar van een zekere mate van welvaart was nog geen sprake en het werk was zwaar (…) uitgeput van liggaam en Ziel niets hebbende as een sobere kleding (…). Het zilveren jubileum krijgt geen blijvende herinnering: De wonden waren nog niet geheeld.

1895: Het vijftigjarig jubilé der boeren in Suriname
Geen plaquette, geen stand­beeld, geen borst­­­beeld maar een uniek her­inne­rings­boekje verschijnt bij de her­den­king op 21 juni 1895. De auteurs Julius Muller en C. Hoek­stra brengen in veertien pagina’s een eere­saluut aan (…) het vijftigjarig werken der wakkeren boeren, die zich door eigen kracht zoo ferm hebben staande gehouden. Het vijftigjarig jubilé der boeren in Suriname 1845 -21 juni-1895 is beschikbaar via Google Books. Een aanrader.

Het grote feest vindt plaats op het land van weduwe Tammenga aan de Eerste Rijweg. Speciaal voor deze gelegenheid is een grote loods met zinken dak gebouwd. Op donderdag 20 juni – een dag eerder omdat de organisatie bang was voor een te grote toeloop uit de stad – verzamelen de oud-kolonisten zich in de feesttent, die van binnen en van buiten versierd is met bloemen en vlaggen. Zij zien hoe onder meer gouverneur Titus van Asch van Wijck en zijn vrouw door de vier commissieleden Van Brussel, Tamminga, Veldhuizen en Copijn worden verwelkomd. Na zijn toespraak overhandigt de gouverneur aan de commissie een krediet van 500 gulden voor het verbeteren van de waterafvoer op de landerijen. De Nieuwe Surinaamsche Courant doet verslag: De dag werd verder in gepaste vrolijkheid doorgebracht (…) met wedstrijden, voorstellingen en Bengaals vuurwerk.

1920: 75 jaar Nederlandsche Kolonisten
Net als in 1895 is de blijvende herinnering in 1920 aan de kolonisten een boek. De groep “Suriname” van het Algemeen Nederlandsch Verbond besluit ‘in een herdenkingsbundel (…) alles wat op den feestdag -21 juni 1920- heeft plaats gehad (…) vast te leggen. Dat schrijft Fred. Oudschans Dentz in het voorwoord van De vestiging van de Nederlandsche Kolonisten in Suriname herdacht uit 1921. De publicatie is beschikbaar op de website van Stichting Boeroe Kon Makandra onder Geschiedenis, Herdenkingen.

Op initiatief van de Vereeniging “De Nederlandsche Kolonist” met als voorzitter de heer H.L. Loor begint 21 juni met een feest op de boerderij van W. van Brussel. Tot grote spijt van alle aanwezigen kan de enige nog in leven zijnde voormalig kolonist, de heer R.A Tammenga, wegens ziekte niet aanwezig zijn. ’s Avonds is er een druk bezochte receptie in het gebouw van Buiten Sociëteit ‘Het Park’ aan de Waterkant. Jozias Leys, hoofd van het Landbouw­onder­wijs, vraagt in zijn toespraak (…) over een dag die met zwarte koop is aangeteekend (…) Waar zijn uw gedenkteekenen (…) die aanwijst de plek (…) waar uw vaders en grootvaders, uw moeders en grootmoeders, uw broeders en zusters gevallen zijn als slachtoffers van de barbaarschheid van het Nederlandsche Bestuur (…)? Het hoogtepunt is de uitreiking aan alle families van een Gedenkpenning 1845 – 20 juni – 1920 ‘Zaai en hoop op zegen’.

Geen herinneringserfgoed maar wel een ‘monument’ dat genoemd moet worden. De publicatie De mogelijkheid van landbouw -kolonisatie voor blanken in Suriname is de dissertatie van Eline Francoise Verkade-Cartier van Dissel uit 1937. Een gedegen studie over de Nederlandse kolo­nisten in Suriname. Als motto gaf ze mee Aan de moedigen in eenzaamheid.

Gedenkteken 1945

Eeuwfeest met gedenkteken: 1945
Op zondag 17 juni 1945 (…) door prachtig weer begunstigd (…) onthult gouverneur J.C. Brons op het com­mis­sariaats­plein in Groningen het gedenkteken ‘1845-1945 Neder­landse boeren’. Hij doet dit op uitnodiging van voorzitter van het comité Herdenkingsjaar Nederlandse kolonisten J.C. van Brussel en in aanwezigheid van tientallen genodigden, onder wie mr. J. de Niet, professor Stahel, kolonel Van Oosten, dominee Paap en stadscommissaris J. Robles de Medina. Natuurlijk gade­geslagen door ruim honderdtwintig nazaten van de kolonisten.

Het monument is een ontwerp van (de later veel ge­vraag­de) architect J.A. Wiegerinck, die sinds 1943 in dienst is van departement van Openbare Werken. Het brede voetstuk is van cement. Daarop staat een kolom die is opgetrokken uit in Suriname geproduceerde rode bakstenen, symboli­serend moed en vastberadenheid. Bovenop is een golvende plaat van smeedijzer aange­bracht, het zinnebeeld van het moeilijke begin, de ups en downs. De rijzende zon en de zonnestralen staan voor een beloftevolle toekomst. De plaquette met tekst is vervaardigd door de heer Van Duykeren TER HERDENKING VAN DE KOMST, HET LIJDEN EN DE VOLHARING VAN DE NED. BOEREN IN SURINAME.

Een paar dagen later, op woensdag 20 juni, wordt de herdenking gevierd met een groot feest op het erf en in het gebouw van de R.A. Tammengaschool aan de Tweede Rijweg in Paramaribo. Ook de gouverneur is weer aan­wezig. Veel aandacht gaat uit naar de tentoonstelling van voorwerpen die de kolonisten vanaf het begin aan hadden meegenomen uit Nederland. Bijzonder is dat de radio-uitzending door de A.V.R.O.S ook in Nederland is te beluisteren. Het feest duurde tot (…) een tijdstip dat het melken der koeien niet verre meer was (…).

150 jaar “Boeren” kolonisatie
Onder deze titel schrijft historicus André Loor op 19 juni 1995 in de Ware Tijd een pagina groot artikel over de geschiedenis van de boeren die 150 jaar eerder naar Suriname kwamen en hun nazaten. Hij gaat in op hun onmiskenbare bijdrage aan de Surinaamse gemeenschap. Zij zijn (…) trend-setters in de wijze van beoefening van boerenbedrijf (…) door wisselbouw en samengaan van landbouw en veeteelt.

Aan het gedenkteken van 1945 werd het jaartal 1995 toegevoegd.

Een dag later, op dinsdag 20 juni, wordt het herin­nerings­erfgoed uit 1945 ‘gekroond’ met de toevoeging in de zonnestralen van het ‘gietijzeren’ jaar 1995. Op deze eenmalige vrije dag zijn onder meer aanwezig president Ronald Venetiaan, minister van Volksgezondheid Rakhieb Khudabux, voorzitter van DNA Jagernath Laschmon, districtscommissaris van Saramacca Harry Ramlakhan en Elize Henriette van Brussel, een van de oudste afstam­me­lingen.

Medisch Laboratorium geschonken door de Boeroegemeenschap.

Iets later opent president Ronald Venetiaan een nieuw medisch laboratorium, als onderdeel van de Regionale Gezondheid Dienst (RGD). In dit lab kunnen diverse testen (waaronder urine en bloed) worden uitgevoerd. Van groot belang voor de bewoners van Saramacca en Coronie omdat ze voorheen altijd naar Paramaribo moesten. Het Sf 20 miljoen kostende lab is een geschenk van de nazaten van de Nederlandse boeren.

Hier blijft het niet bij. André Loor en Erwin van Brussel schrijven het herin­ne­rings­boek­je met op het omslag een af­beelding van de ken­merkende boerenkar. Het is een initiatief van het Comité Herdenking 150 jaar Boeren kolo­nisatie in Suriname dat in Ter ge­lei­de schrijft (…) ge­meend heeft om als een blijvende herinnering (…) een ge­denk­boek uit te geven. (150 jaar, uitgave Comite 1995 blz 3). Tot slot planten Herman Floris Veltkamp en Michel van Dijk voor het gebouw van het districts­com­missariaat een jonge rode kabbes, een veel voorkomende boomsoort op de erven van de Nederlandse boeren.

De gerestaureerde waterput Bron van hoop

Bron van hoop, 20 juni 2016
De eerste beschrijving over vers drink­water komt van August Kappler (1815-1887). In Zes jaren in Suriname beschrijft hij zijn bezoek aan de post Groningen en stelt vast dat Het land is tamelijk hoog (…) klippen die bestaan uit gedroogde schelpen. Een bron van ijskoud water stroomt uit deze klippen. In zijn proefschrift uit 1860 over de epidemie onder de Nederlandse boeren noteert dokter Frederik Tijdeman Ook hier was een bron die zuiver water opleverde (…) op Groningen geen gebrek aan drinkwater is. (…) Op Voorzorg ontbrak goed drinkwater geheel (…).

Op de plattegrond van Groningen en Voorzorg die dominee Van de Brandhof – de leider van de kolonisatie – in 1845 heeft getekend bevindt de waterput zich in de nabijheid van de oever van de Saramaccarivier, iets voorbij de landingsplaats met stenen trap.

De waterput, zo belangrijk voor de kolonisten, verliest in de loop van de jaren zijn functie en raakt in verval. Stichting Sranan Boeroe neemt het initiatief om de toendertijd levensbron te restaureren. De eerste steenlegging is op 20 juni 2015 een gezamenlijke inspanning van weduwe mevrouw Judith Loor, districtscommissaris Laksmienarain Doebay, directeur Cultuur Stanley Sidoel en de voorzitter van Sranan Boeroe. Een jaar later wordt de vernieuwde put onthuld door districtscommissaris Ramkhelawan Gopaldew en leden van de stichting.

Hoewel de waterput anno 2025 niet geschikt is voor drinkwater heeft hij nog steeds een functie. Schubert Asmowidjojo, werkzaam op het commissariaat Saramacca, woont in het huis achter de waterput en hij gebruikt de bron om door middel van een motor het water op te pompen om zijn moestuin te besproeien. Het levert hem meerdere keren per jaar een rijke oogst op.

Monument voor de overledenen, 20 juni 2021
Zondag 20 juni 2021 is een belangrijke dag voor de nazaten van de Nederlandse kolonisten. Districtscommissaris, de burgermoeder Sherin Bansi-Durga onthult het monument dat herinnert aan alle kolonisten die tussen 1845 en de opheffing van de kolonisatie in 1853 onder erbarmelijke omstandig­heden zijn overleden. Het gedenkteken staat op een ruim stuk grond van de algemene begraafplaats van Groningen en is goed zichtbaar vanaf de Landingsstraat, iets voorbij de Pannekoekstraat.

Erick Rijsdijk, voorzitter van Stichting Sranan Boeroe, bena­drukt het belang van de vierkanten zuil. In het zwart graniet zijn in goudkleurige letters de namen gegrafeerd. Hij legt uit aan de ruim tweehonderd aanwezigen Om diegenen die het niet overleefd hebben alsnog te eren (…) voor iedereen zichtbaar (…). Het leed is voelbaar bij het zien van familienamen zoals Wouters, Zweers, Welij, Van Ravenswaay, Roode: gezinnen zijn gedecimeerd. Aan de voet, net boven het grind, de plaquette 1845-1853 EEN ZWARE TOL.

Van de verschrikkelijke ge­beurtenissen is een oog­getuigenverslag be­­waard gebleven. Frederik Tijde­man is officier van ge­zond­heid derde klas op de plantage Catharina Sophia, ook aan de Sara­mac­ca­rivier. Hij wordt eind juni 1845 door dominee Dirk Copijn ge­vraagd om te assisteren bij de patiënten. Zijn ervaringen, bevindingen, ingrepen, diagnoses (tyfus) en meer legt hij vast in het Academisch proefschrift DE EPIDEMIE VAN TYPHUS waarop hij in 1860 promoveert tot doctor in de geneeskunde.

Enkele van zijn observaties geven een beeld van het lijden: (…) de koorts was vrij hevig (…) door hoofdpijn, misse­lijk­heid en braken van olie dikke gal (… ) voorafgegaan. (…) de oogen waren rood geinjicieerd, de Pupil verwijd, de tong beslagen met roode randen. (…) ook hadden velen neusbloedingen (…) constipatie afgewisseld met dia­rrhoeen (…) onder verschijnselen van uitputting stierf de lijder meestal binnen de 6 a 8 dagen.

Foto’s: Eric Kastelein

Eric Kastelein is auteur van het geschiedenisboek Oog in oog met Paramaribo. Verhalen over het herinne­rings­erfgoed (Sampreshan, Zoetermeer). Met steun van het Cultuurfonds doet hij onderzoek naar het herinne­rings­erfgoed in de districten, waaronder Groningen te Saramacca. Naar verwachting verschijnt dit boek in 2029 bij Sampreshan.

Lees hier over 180 jaar Boeroes in Suriname.

Roy Sankatsing is maatschappijhistoricus /
Beleid & Bestuur

De reden voor het schrijven van dit artikel is, dat naar mijn mening heel veel Surinamers en hun nakomelingen die in Nederland wonen en/of geboren zijn weinig weten over hetgeen plaats heeft gevonden op weg naar de onaf­hankelijkheid van Suriname op 25 november 1975 op sociaal-maatschappelijk en politiek gebied.

Waar het moment in andere voormalige koloniën vaak gepaard ging met vlagvertoon en trots, gebeurde in Suri­name iets opmerkelijks: tien­duizenden mensen verlieten het land, op de vlucht voor wat komen zou. Wat maakte deze onafhankelijkheid zo beladen, dat velen liever hun moederland verlieten dan er te blijven?

Om dat te begrijpen, moeten we terug naar de jaren voor 1975. Die periode laat zich samenvatten als een inge­wikkelde mix van etnische spanningen, politieke intriges, sociale onrust en toenemende onzekerheid over de toekomst. Hieronder volgt een terugblik in vogelvlucht.

Spanningen onder de oppervlakte
Suriname kende vanaf de jaren vijftig een zogenoemde verbroederings­politiek. Politieke partijen die verschillende bevolkingsgroepen vertegen­woordigden – zoals Creolen, Hindostanen, Javanen en anderen – probeer­den met elkaar samen te werken. In theorie een mooi idee, maar in de praktijk steeds moeilijker houdbaar. Exponenten van de verbroederingspolitiek waren Johan Adolf Pengel van de Creoolse partij NPS en Jagernath Lachmon van de Hindostaanse VHP. Aan hun samenwerking kwam in 1967 een einde.

Het land had een koloniale bestuurscultuur, waarbij Nederland nog altijd veel macht uitoefende. Maar binnen Suriname groeide de wens om zelfstandig te regeren. Tegelijkertijd begonnen etnische groepen zich steeds meer te organiseren rondom hun eigen belangen. Vooral tussen Creolen (afstammelingen van tot slaaf gemaakten) en Hindostanen (afstammelingen van Brits-Indische contract­arbeiders) bestond er rivaliteit en groeide het wantrouwen.

Een reeks gebeurtenissen zorgde ervoor dat de spanning toenam. In 1966 werd het kiesstelsel aangepast, wat gevolgen had voor de machtsverdeling tussen bevol­kings­groepen. Voorheen was de Creoolse bevolkingsgroep altijd in het voordeel; de wijziging bracht een eerlijker systeem van evenredige vertegenwoordiging van de verschillende bevolkingsgroepen tot stand. In 1969 viel de regering van Pengel, na aanhoudende stakingen en economische problemen. Daarna volgde een korte periode van een interim-regering. De verkiezingen van 1969 leverde een overwinning op voor de VHP. VHP-leider Lachmon zag af van het premierschap. Er trad een nieuwe coalitie van de VHP en de Creoolse PNP (een afsplitsing van de NPS) aan onder leiding van Jules Sedney van de PNP.

Hoewel Sedney zelf een Creool was, werd de regering door veel Creolen gezien als een regering die vooral de belangen van de VHP diende. Sedney kreeg onder de Creoolse bevolking al snel de bijnaam Bobo – een term die zoveel betekent als “sufferd” of “naïeveling”. Dit illustreert hoe diep de animositeit zat.

De machtsstrijd achter de schermen
De politieke spanningen draaiden niet alleen om wie er aan de macht was, maar ook om wie er in de toekomst aan de touwtjes zou trekken. De Creolen waren gewend de staatsmacht uit te oefenen en meende dat die ook aan hen voorbehouden was. Hindostanen waren inmiddels in de meerderheid qua bevolkingsaantal en stonden bekend om hun economische discipline en sociale samenhang. Dat boezemde bij veel Creolen angst in: zouden zij straks overheerst worden? Omgekeerd bestond er ook angst bij Hindostanen voor Creoolse overheersing.

Deze angst werd nog gevoed door herinneringen aan etnisch geweld in het naburige Guyana, waar in de jaren zestig spanningen tussen Creolen en Hindostanen uitmond­den in bloedige conflicten. Guyanese Hindostanen werden daar het slachtoffer van. Zulke verhalen gingen rond en voedden het wantrouwen in de eigen samenleving.

Intussen groeide ook in Nederland de zorg. De migratie van Surinamers naar Nederland was al jaren aan de gang, maar begon op te lopen. Veel politici, vooral van de PvdA, vreesden dat die migratiestroom uit de hand zou lopen. Tegelijk zagen ze dat het moeilijk was om in Suriname tot een stabiel bestuur te komen zolang het land formeel nog onderdeel was van het Koninkrijk der Nederlanden.

Daarom ontstond aan beide kanten van de oceaan een opvallende coalitie: Nederlandse sociaaldemocraten en Surinaamse Creoolse leiders zoals Henck Arron zagen onafhankelijkheid als een manier om grip te krijgen op de situatie. Voor Nederland zou het betekenen dat Surina­mers een eigen nationaliteit kregen en dus niet meer automatisch toegang hadden tot Nederland. Voor sommige Surinaamse leiders bood onafhankelijkheid de kans op “Creoolse” controle over het staatsapparaat.

Een onafhankelijkheid zonder draagvlak
Maar was de bevolking hier klaar voor? Volgens mij en met mij velen, was dit niet het geval. Integendeel, het idee van onafhankelijkheid riep bij velen juist angst op. Suriname had geen lange antikoloniale strijd gekend, zoals Indonesië. Er was ook geen sterke nationale identiteit die alle bevolkingsgroepen bond. In plaats daarvan overheerste het gevoel van onzekerheid: wat gebeurt er als Nederland zich terugtrekt? Krijgen de Hindostanen dan alle macht ? Of juist de Creolen? En wat betekent het voor de economie?

Omdat de politiek geen breed draagvlak had voor onaf­hankelijkheid, werd er ook geen referendum gehouden. Dat zou waarschijnlijk op een “nee” zijn uitgedraaid. In plaats daarvan werd de datum gewoon vastgesteld door de regering Arron, die er na de verkiezingen van 1973 voor had gekozen geen samen­werking aan te gaan met Hindostaanse partijen. En toen begon het echte drama.

Aankomst in Nederland. Foto: NA – Hans Peters

Massale uittocht
Tussen 1973 en 1975 begon een ware exodus. In eerste instantie waren het vooral Hindostanen die vertrokken. De VHP, hun politieke partij, sprak zich openlijk uit tegen de onafhankelijkheid. Op partijbijeenkomsten werd het publiek gewaarschuwd voor mogelijke vervolging, onder­druk­king en chaos. De vrees werd vaak toegelicht in het Nederlands, maar toespraken in het Sarnámi (de Hindo­staanse volkstaal) maakten de meeste indruk.

Veel mensen wilden het risico niet nemen. Nederland werd gezien als veiliger, stabieler, en vooral: bekend terrein. De Surinaamse gemeenschap had er al wortel geschoten. Families haalden elkaar over, buren vertrokken samen, en het vertrek van de een leidde tot de angst van de ander: “Als zij weggaan, waarom zou ik dan blijven?”

In korte tijde verlieten tienduizenden mensen het land. In de periode 1974 – 1975 alleen al migreerden 57.601 Surinamers naar Nederland. Meer dan de helft van hen was Hindostaans. Maar naarmate de onafhankelijkheid dichterbij kwam, sloten ook Creolen en Javanen zich aan bij de massale vlucht. Angst werd een collectief verschijnsel, versterkt door media, kerken en buurtpraat.

De regering in Paramaribo kon of wilde die stroom niet tegenhouden. Sommige politici – cynisch of realistisch – dachten zelfs: laat ze maar gaan. Met minder Hindostanen zou het numerieke machtsverschil immers weer ver­schui­ven ten gunste van de Creolen.

Waarom mensen vertrokken
Er is vaak geprobeerd te achterhalen wat de precieze motieven waren van de mensen die wegtrokken. Maar veel Surinamers die in Nederland arriveerden, gaven sociaal wenselijke antwoorden of beschermden hun zelfbeeld. Toch is duidelijk dat de migratie meer was dan zomaar een economische beslissing. Het ging om veiligheid, toekomst­zekerheid en wantrouwen tegenover de Suri­naamse politiek.

Het is belangrijk te beseffen dat deze migratie, die eerst economisch van aard was, in korte tijd veranderde in een massavlucht. Er was een psychologisch kantelpunt: hoe meer mensen uit een buurt vertrokken, hoe groter de druk op de achterblijvers om hetzelfde te doen. Het idee om achter te blijven in een leeglopend land werkte ver­lammend.

Ook de massamedia speelden een rol. Met televisie en radio als belangrijkste informatiebronnen werd elke discussie over de onafhankelijkheid breed uitgemeten. De publieke onzekerheid werd zo steeds verder aange­wak­kerd. Mensen stemden niet in een stemhokje, ze stemden met hun voeten.

Onafhankelijkheid Suriname 25 november 1975 v.l.n.r. Arron, van Genderen, Prinses Beatrix, Ferrier en Lachmon bij de plechtigheid. Foto: NA – Bert Verhoeff

Een bevochten vrijheid?
Op 25 november 1975 was het zover: Suriname werd onafhankelijk. Maar de feestelijkheden in Paramaribo konden het gevoel van verlies en onzekerheid niet volledig maskeren. Veel burgers ervoeren het niet als een bevrijding, maar als het begin van iets onbekends en beangstigends.

De onafhankelijkheid werd uiteindelijk niet gedragen door een brede volksbeweging, maar door een kleine groep politici met uiteenlopende belangen. Aan Nederlandse kant speelde migratiebeperking een grote rol; aan Surinaamse kant de wens om de touwtjes zelf in handen te krijgen, vaak vanuit etnisch-politieke motieven.

Wat resteerde was een jonge republiek met een zwak fundament, een getraumatiseerde samenleving en een enorme diaspora in Nederland. In die zin was Suriname bij de geboorte als natie al verdeeld, niet alleen door etnische grenzen, maar vooral door de vraag: wie hoort erbij en wie vertrekt?

De geschiedenis van Suriname’s onafhankelijkheid is dus zeker niet alleen een verhaal van politieke besluiten, maar vooral ook van emotie, angst, hoop en teleurstelling. Het is een geschiedenis die nog altijd doorwerkt, in de gemeen­schappen aan beide kanten van de oceaan.

Tot slot:
Wie vandaag de dag kijkt naar de band tussen Suriname en Nederland, ziet de erfenis van deze haastige breuk nog steeds. De verdeeldheid die in de jaren zeventig zijn kiem vond, werkt nog altijd door – sociaal, cultureel en politiek.

Suriname kreeg formeel vrijheid, maar verloor onderweg iets anders; het vertrouwen van een groot deel van zijn eigen bevolking. Dat zou iedereen die het heden van de postkoloniale verhoudingen wil begrijpen, tot nadenken moeten stemmen.