De Hindoe geneeskunst Ayurveda behoort tot de oudste geneeswijzen van de wereld. Ayurveda betekent letterlijk kennis van het leven en is een gezondheidssysteem dat evenwicht tussen lichaam en geest nastreeft. Deze geneeswijze beoogt meer dan alleen maar het bestrijden van ziekten. Gezondheidseducatie en ziektepreventie vormen wezenlijke aspecten van de Ayurveda. De eigen verantwoordelijkheid van de mens voor zijn gezondheid is een centraal uitgangspunt.
De eerste teksten over Ayurveda zijn te vinden in de Veda’s, de oudste Hindoe geschriften. Er zijn vier Veda’s waarvan de Rigveda de oudste is (ca. 5000 v C). Daarna volgen de Yayurveda, Samaveda en Atharvaveda. In de loop der tijd zijn de Veda’s aangevuld met hulpteksten, de zogeheten Upveda’s. Ayurveda is een Upveda van de Atharvaveda. Maar de eerste teksten over Ayurveda zijn reeds te vinden in de Rigveda, waarin vele planten en kruiden met hun medicinale werking worden beschreven. In de Atharvaveda worden acht medische specialisaties genoemd, waaronder chirurgie, interne geneeskunde en kindergeneeskunde.
Drie actieve elementen (tridosha)
Als er sprake is van een verstoring van het evenwicht (ziek zijn), kunnen verschillende therapieën worden aangewend door de Ayurveda genezer. Er kan onder meer worden gewerkt met geur-, kleur-, en geluidstherapieën, reinigingskuren, voedseldiëten, kruidenmassages, kruidentoediening en yoga en meditatie. Om na te gaan van welke onevenwichtigheid sprake is, dient eerst te worden vastgesteld hoe iemands lichaam in elkaar zit en functioneert, met andere woorden tot welk constitutietype iemand behoort. Hierbij wordt uitgegaan van de vijf oerelementen (doshas) die in de kosmos aanwezig zijn: water, aarde, lucht, vuur en ether. Deze oerelementen zijn in elk levend wezen terug te vinden in de vorm van drie actieve elementen, te weten vata (lucht), pitta (vuur) en kapha (water). Deze drie actieve elementen vormen tezamen de tridosha die in elk menselijk lichaam is te vinden. De verhouding waarin deze elementen tot elkaar staan, is verschillend voor elk mens. Afhankelijk van deze verhouding kunnen tien constitutietypen worden onderscheiden.
De vaststelling van iemands constitutietype geschiedt doorgaans door middel van polsdiagnostiek, een gesprek, al dan niet gecombineerd met een vragenlijst (ter bepaling van gedrag en emotionele toestand) en lichamelijk onderzoek. Aan de hand van de specifieke klachten en symptomen kan worden uitgemaakt van welke onevenwichtigheid in de tridosha sprake is. De behandeling wordt afgesteld op het constitutietype met het doel het evenwicht te herstellen.
Het opvoedende aspect van Ayurveda is direct gerelateerd aan preventie. Het is thans algemeen bekend dat door er een gezonde levensstijl op na te houden, ziektes kunnen worden voorkomen en de kwaliteit van het leven in zijn algemeenheid kan worden verbeterd. Het gaat namelijk niet alleen om niet-ziek zijn, maar vooral om gezond te zijn en gezond te blijven om het optimale uit het leven te kunnen halen. Een tekst uit de Ayurveda is: “Op tijd eten, werken, ontspannen en lichaamsbeweging hebben, draagt bij tot een gezond en lang leven. Voor elk probleem is een oplossing, voor iedere ziekte bestaat een medicijn, de enige ziekten en gebreken die moeilijk te genezen zijn, bestaan al vanaf het moment van geboorte.”
Enkele therapieën
De verschillende Ayurvedische therapieën gaan uit van natuurlijke methoden en/of producten. De gedachte is dat genezing plaatsvindt via de wetten van de natuur. Bij alle therapieën wordt beoogd de betreffende persoon vertrouwd te maken met zijn/haar eigen lichamelijke en geestelijke vermogens. Hierdoor wordt de motivatie gestimuleerd om aan versterking van deze vermogens te werken en wordt de verantwoordelijkheid voor genezing voor zoveel mogelijk bij de betreffende persoon gelegd.
Bij de reinigingskuur (panchakarma-kuur) gaat het om een lichamelijke behandeling waarbij op systematische wijze afvalstoffen uit het lichaam worden verwijderd. Er vindt een serie van opeenvolgende behandelingen plaats: het toedienen van een natuurlijk product, zoals ghee (botervet) die de afvalstoffen voorweekt, waarna deze door middel van massages en warmtebehandelingen uit het lichaam worden afgevoerd. Vervolgens worden er ook dieetadviezen gegeven. Tegelijk met de kuur wordt ook aan ademhalingsoefeningen, yoga en meditatie gedaan.
Bij het voedseldieet wordt rekening gehouden met verschillende natuurlijke kwaliteiten. Deze zijn satva (puur/vredig), rajas (onrustig) en tamas (energiek). Op vegetarisch voedsel is de kwaliteit satva van toepassing; op vlees en scherp smakende kruiden is de kwaliteit rajas van toepassing. Bepaalde kruiden als knoflook bergen de kwaliteit tamas in zich. In elk individueel geval wordt nagegaan welke combinatie van kwaliteiten het beste resultaat oplevert.
Integrale yoga beoogt alle aspecten van het leven (het fysieke, het vitale, het mentale, het intellectuele en het causale aspect) met elkaar in harmonie te brengen. Bij de beoefening is er sprake van een synthese van verschillende vormen die zich op één bepaald aspect of op enkele aspecten concentreren. Yoga stimuleert de mens tot zelfonderzoek met het doel geest en lichaam tot rust te brengen. Meditatie is een middel hiertoe, evenals ademhalingstechnieken. Langdurige beoefening van yoga bevordert de spirituele ontplooiing en leidt uiteindelijk tot bewustwording van de ware natuur van het menselijk wezen. Yoga is dan ook bij uitstek een therapie die niet zozeer op genezing is gericht als wel op het bereiken van een optimale kwaliteit van leven.
De agni therapie (agniis vuur/energie) concentreert zich op de beïnvloeding van lichaamsenergieën. Ziek zijn is namelijk vaak het gevolg van een verstoring in de doorstroming van energie die plaatsvindt via knooppunten (chakra’s) en energiebanen (nadi’s). Nadat is vastgesteld waar onvoldoende energie wordt doorgelaten, kan worden gewerkt aan opheffing van de blokkade. Hiervoor kunnen verschillende methodes worden aangewend, waaronder acupressuur, hypnotherapie, geur- of klanktherapie of reinigingsdiëten.
Bij de klanktherapie worden onder meer mantra’s (verzen uit de Veda’s) gereciteerd. Deze verzen bergen oerklanken in zich die, indien op de juiste manier uitgesproken, kunnen helpen bij het herstellen van het evenwicht tussen lichaam en geest. Aum is bijvoorbeeld zo een oerklank.
Universeel
Alhoewel Ayurveda een Hindoeïstische oorsprong heeft, is deze geneeswijze niet religieus of etnisch gebonden. De Ayurveda gaat uit van natuurlijke processen die een universeel karakter dragen en niet gebonden zijn aan een bepaalde plaats- of tijdsgeest. Vanuit India is Ayurveda over het hele Aziatische continent verspreid. In de westerse geneeskunst zijn veel invloeden terug te vinden, voornamelijk via de Arabische geneeskunst, waarbij men zich niet altijd ervan bewust is van de Ayurvedische oorsprong.
Bron: Verslag van het Symposium “Hindoeïsme en Gezondheidszorg” (Amsterdam, 21 november 1992) – uitgave Wereld Hindu Federatie Nederland