Wie in contact komt met een andere etnische groep of in een ander land komt, ervaart dat in bepaalde opzichten mensen daar anders omgaan met elkaar en met situaties. Dat wat opvallend anders is, noemen we in de regel typisch. Boeken over typisch Nederland of typisch Nederlanders vormen al enkele decennia een populair genre en vinden gretig aftrek bij het grote publiek. Het gaat om boekjes waarin wordt geschreven over eigenaardigheden van Nederlanders. Uit al deze boekjes wordt over het algemeen een beeld van de Nederlandse volksaard gepresenteerd: gezelligheid, vrijheid, gelijkheid, tolerantie, recht voor z’n raap, handel is handel, de vermanende vinger, directheid, overal een mening over hebben, doe maar gewoon, dan doe je al gek genoeg, altijd klagen (vooral over het weer), nuchterheid, zuinigheid, je kop niet boven het maaiveld steken, gedogen, de rekening graag apart betalen (going Dutch is een Engelse uitdrukking hiervoor), afspraak is afspraak et cetera.
Stereotypen
Deze beschrijvingen moeten we vooral niet al te serieus te nemen. De vele voorbeelden zijn stereotypen. Zij zijn niet onwaar, slechts incompleet. In stereotypen zit niettemin een kern van waarheid. Deze beschrijvingen zijn eigenlijk primair bedoeld voor Nederlanders om zichzelf in de lachspiegel te zien. Sommigen zullen zich herkennen in de vele voorbeelden, anderen weer niet.
Op deze ‘eigenaardigheden’ valt veel aan te merken. Onderzoekers wijzen erop dat al deze observaties weliswaar een attenderende functie hebben, maar in wetenschappelijk opzicht onbruikbaar zijn. Of deze eigenaardigheden ook werkelijk eigenaardig zijn, is ook moeilijk vast te stellen. De ‘typische Nederlander’ bestaat net als ‘de typische Belg, Duitser of Hindostaan’ ook niet. Tussen mensen in een land of van dezelfde etnische groep bestaan namelijk grote verschillen. Deze verschillen hangen vaak samen met de sociale en economische achtergrond, genoten opleiding, de woonplaats of provincie, de religieuze achtergrond et cetera. Zo heb ik, generaliserend gesproken, bij een Brabander of Limburger een ander beeld dan bij een Groninger of iemand die uit de bible belt (gereformeerd Nederland) komt. De zuiderling associeer ik met gezelligheid (carnaval), de Groninger met stugheid en een gereformeerde uit de bible belt met zwaarmoedigheid. In de praktijk zal natuurlijk niet iedere zuiderling, Groninger of gereformeerde aan dit beeld voldoen.
Eigenaardigheden
Hoewel Nederlanders het in essentie eens zijn over wat typisch Nederlands is, zijn zij het niet altijd eens over de invulling daarvan. Waar voor de één vrijheid betekent dat je vrij bent om vast te houden aan bepaalde tradities, is voor de ander vrijheid juist de mogelijkheid om daar tegen te demonstreren. Het betekent echter niet dat er geen nationale cultuurverschillen of nationaal gekleurde eigenaardigheden zijn. Deze eigenaardigheden hebben alles te maken met taal en de eigen geschiedenis. Het gaat dus om een soort collectieve mentaliteit of gedragingen; zaken of verschijnselen die we vaak terug zien bij veel leden van een groep.
Ik zoom hier in op de typisch Nederlandse term gezelligheid. In praktisch veel zaken in Nederland dient gezelligheid voorop te staan. Dit begrip kent geen equivalent in een andere taal. Het is vooral een gevoelskwestie en daarom ook moeilijk uit te leggen. Ik herinner me van het journaal een protestdemonstratie van de ‘gele hesjes’ (dit in navolging van de gele hesjes in Frankrijk) op het Binnenhof in Den Haag ergens in september waarbij de commandant van de ME naar de leider van de gele hesjes toeliep met de mededeling: ‘we houden het wel gezellig hè’. Leg dat maar eens aan een buitenstaander uit wat nu hiermee precies werd bedoeld. Of neem de protestdemonstraties van de boeren met hun tractoren op het Malieveld in Den Haag in oktober. De boeren konden rekenen op veel sympathie van de bevolking. Die sympathie nam echter af toen de boeren bij hun protest in Groningen de voordeur van het provinciehuis met een sjofel ramden: deze actie had niets meer te maken met gezelligheid. Ik verwijs hierbij ook naar de actie tegen Zwarte Piet. Een deel van de Nederlandse bevolking keert zich tegen de activisten, niet alleen omdat zij de sinterklaasviering met Zwarte Piet een belangrijk onderdeel vinden van de Nederlandse traditie, maar ook omdat zij vinden dat de activisten de ‘gezelligheid’ bij dit kinderfeest verstoren. Ook wil ik wijzen op een onderzoek van een aantal jaren geleden door een Amerikaan naar het onderwijs in Nederland. Kenmerkend voor het pedagogisch regime in het Nederlandse onderwijs vond hij de heersende gezelligheid. Hij kon dit moeilijk vertalen en koos maar voor de titel van het hoofdstuk waarin hij het pedagogisch regime beschreef: ‘School must be gezellig’.
Ook op andere vlakken komen we de typisch Hollandse gezelligheid tegen, zoals bij de aankleding van de kleinste kamer in een doorsnee Nederlands woonhuis: de verjaardagskalender die aan de binnenkant van de toiletdeur is opgehangen met daarop verjaardagen van familieleden of kennissen, de aanwezigheid van lectuur en de toiletregels op een sticker met name voor de heren: Heren graag de bril omhoog, de dames zitten ook graag droog / Heren: kom dichterbij, hij is korter dan je denkt. Of de oproep aan alle toiletgebruikers: Denk niet bij het laatste vel, de volgende die redt het wel.
Ook bij verjaardagen is gezelligheid troef: alle gasten die in een kring zitten worden gefeliciteerd en moeilijke gespreksonderwerpen zijn taboe, zoals religie en politiek want het moet vooral gezellig zijn en blijven. Bij vertrek worden gastheer en -vrouw bedankt voor de gezelligheid.
Hindostaanse volksaard
Hoe is het gesteld met de Hindostaanse volksaard en wat is nu typisch Hindostaans? Ik waag een poging en benoem als typisch Hindostaans: zuinigheid, drive om vooruit te komen, materialisme, bescheidenheid, maatschappelijk succes binnen de eigen Hindostaanse groep etaleren, buiten de Hindostaanse groep zo min mogelijk opvallen, individualiteit is ondergeschikt aan de groep, sociale controle, zich houden aan sociale conventies binnen de Hindostaanse groep (manai ka boli), bij voorkeur huwen met een Hindostaanse partner, sterke familiebanden et cetera. Deze kenmerken manifesteren zich vervolgens in opvattingen, gedragingen en levensstijlen.
Ik zal dit aan de hand van twee voorbeelden toelichten. Op Hindostaanse verjaardagen is het gebruikelijk dat ontvangen cadeaus niet meteen worden opengemaakt, maar keurig worden weggelegd of weggezet. Op een later tijdstip als de gasten inmiddels zijn vertrokken, worden de cadeaus uitgepakt en al dan niet gewaardeerd. Dit verschijnsel is echter niet typisch Hindostaans. Het komt ook voor bij andere Surinaamse bevolkingsgroepen en andere niet-westerse culturen. De reden zou zijn dat in de eerste plaats het bezoek wordt gewaardeerd, terwijl het meegebrachte cadeau feitelijk bijzaak is. Een andere verklaring die ik eens hoorde uit de Creoolse groep, is dat binnen iedere familie je te maken hebt met enerzijds leden die maatschappelijk gezien succesvol zijn en anderzijds leden die het niet zo breed hebben. Om te voorkomen dat gasten duidelijk het verschil merken in jouw waardering van cadeaus van beide groepen, wordt het cadeau niet bij ontvangst geopend. Op die manier breng je personen die het niet zo breed hebben en desondanks een cadeau hebben meegenomen, niet in verlegenheid.
Een tweede voorbeeld van wat ik als typisch Hindostaans beschouw, betreft Hindostaanse bruiloften. Massaliteit (tussen de 150 en 300 gasten) is een typisch kenmerk van deze bruiloften. Iedereen die op welke manier dan ook tot de familie en kennissenkring wordt gerekend, wordt uitgenodigd. Ook als je geen uitnodiging hebt voor het bruiloftsfeest, kun je met een gerust hart mee met iemand die wel uitgenodigd is. In de Nederlandse context is dit not done. Op de huwelijksavond is het een drukte van jewelste met onder meer hollende en schreeuwende kinderen. Weinig aandacht gaat uit naar de huwelijksceremonie: het is alsof iedereen in de zaal zit te wachten totdat de muziekband begint te spelen. Met de muziek ontstaat er langzamerhand sfeer, maar tegelijkertijd stokt op dat moment iedere mogelijkheid tot conversatie, gezien de decibellen die de muziekband produceert. Ik ontkom niet aan de indruk dat de geproduceerde geluidsvolume door de band omgekeerd evenredig is aan de muzikale kwaliteit van de band. Bij de bar kun je alleen frisdrank bestellen. De huwelijksceremonie heeft een religieus karakter en daar hoort er geen alcohol bij, maar er zijn altijd enkele familieleden op het feest die flessen whisky hebben liggen in de kofferbak van hun auto, compleet met koelbox met daarin frisdrank en ijs. Je ziet dan op zo’n avond regelmatig op de parkeerplaats een groepje mannen (geen vrouwen!) rond de kofferbak van een auto staan, die zich te goed doen aan alcoholische dranken. Als buitenstaander vind je gemakkelijk aansluiting bij zo’n gezellig onderonsje van de heren bij de auto; je bent immers een van de gasten op het huwelijksfeest en naar alle waarschijnlijkheid een ‘ver’ familielid, voor zover ze je niet kennen. Al gauw behoor je tot de incrowd van deze groep op de parkeerplaats.
Oproep aan lezers: COLLAGE ALS LACHSPIEGEL
Aan de hand van de voorbeelden hierboven heb ik getracht duidelijk te maken dat groepen mensen hun leven op een bepaalde manier vorm geven die anderen soms typisch noemen. Die ‘eigenaardigheden’ of levensstijlen kenmerken in bepaalde opzichten de desbetreffende groep. Met deze bijdrage pretendeer ik beslist niet een kenner te zijn van wat nou typisch Hindostaans is. We kennen allemaal voorbeelden uit de eigen omgeving waarvan we vinden dat ze typisch Hindostaans zijn. Mijn bedoeling met deze bijdrage is geweest om een eerste aanzet te geven van wat wij nou typisch Hindostaans vinden.
Hierbij doe ik dan ook een oproep aan lezers om hun geschreven teksten met voorbeelden van wat zij typisch Hindostaans vinden op te sturen naar de redactie van Hindorama. Hiermee kunnen we hopelijk een collage maken van wat wij nu typisch Hindostaans vinden: een collage vooral om onszelf in de lachspiegel te zien.